Đặc trưng văn hóa nghề dệt chiếu Cà Hom

Tuy lớn tuổi nhưng hàng ngày bà Diệp Thị Som (bên trái) đều cùng con gái dệt chiếu, vừa có thu nhập và vừa gìn giữ nghề truyền thống của địa phương.

Ưu điểm của chiếu Cà Hom là thời gian sử dụng lâu bền, 05 - 06 năm chiếu vẫn không giòn gãy, phai màu. Đặc biệt, với đặc trưng tín ngưỡng Phật giáo Nam tông của đồng bào Khmer, chiếu Cà Hom có hoa văn hình tháp (tháp đơn, tháp đôi, tháp ba) rất được đồng bào Khmer ưa chuộng và đặt mua chiếu này dâng vào chùa vào dịp lễ dâng y Kathyna, phục vụ hoạt động lễ hội ở chùa.

Để tiếp tục làm tốt công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa truyền thống của dân tộc, thực hiện chỉ đạo của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, từ năm 2023 Bảo tàng Tổng hợp tỉnh nghiên cứu sưu tầm, thu thập tư liệu, xây dựng hồ sơ khoa học Nghề dệt chiếu Cà Hom trình UBND tỉnh Trà Vinh trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và được công nhận, đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 2321/QĐ-BVHTTDL, ngày 29/8/2024 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.

Theo hồ sơ, dệt chiếu Cà Hom được hình thành cuối thế kỷ 19, từ những chiếc chiếu trắng, ban đầu, sau một thời gian, nhờ sự tìm tòi, sáng tạo, người dân làm nghề dệt chiếu biết dùng cây dang, cây nghệ… để tạo màu, nhuộm lác và dệt thành chiếu bông, có hoa văn ngày càng bắt mắt được nhiều người ưa chuộng và được dùng làm quà biếu rồi trở thành hàng hóa từ năm 1940. Theo thời gian, dệt chiếu phát triển dần thành nghề truyền thống của đồng bào Khmer Trà Vinh.

Trải qua bao thăng trầm bởi sự cạnh tranh của nhiều loại chiếu khác trên thị trường nhưng với lòng yêu nghề, nhiều người dân xã Hàm Tân vẫn kiên trì bám trụ, giữ gìn những giá trị cốt lõi của nghề dệt chiếu nơi đây. Được công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, các cấp chính quyền và người làm nghề dệt chiếu rất mừng với hy vọng làng nghề tiếp tục phát triển bền vững, giúp nâng cao đời sống người dân địa phương.

Nghệ nhân Diệp Thị Som (76 tuổi), ấp Bến Bạ, xã Hàm Tân chia sẻ: gia đình tôi mấy đời làm nghề dệt chiếu, từ lúc khoảng 10 tuổi là tôi bắt đầu phụ gia đình chẻ lác, phơi lác làm chiếu, đến năm 16 tuổi đã thành thạo mọi công đoạn làm chiếu và duy trì nghề này mấy mươi năm qua nên khi làng nghề dệt chiếu Cà Hom vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia tôi rất vui.

Phơi lác cũng là công đoạn được bà Diệp Thị Som quan tâm để có những sợi lác đẹp, dệt nên chiếc chiếu bền, đều, sáng bóng.

Để có đôi chiếu bền, đẹp, người làm chiếu ở Hàm Tân có cách chẻ lác, phơi lác sao cho cọng lác se lại tròn đẹp để chiếu dùng được lâu, hơn nữa cần có kỹ thuật nhuộm màu sao cho bền, đẹp, sáng. Khi dệt cần có hai người thợ, một người dập khuôn và bẻ biên, một người đưa lác vào khung dệt. Với gia đình bà Diệp Thị Som hàng ngày dệt chiếu với sự cần mẫn, tỉ mỉ và khéo léo ở mọi công đoạn nên chiếu dệt ra ngày càng đều, đẹp, màu sắc bắt mắt. Đặc biệt, gia đình bà dệt chiếu có nhấn chữ, hoa văn đẹp nên được nhiều người đặt hàng để làm quà dâng vào chùa. Nhiều năm nay, gia đình bà chỉ dệt chiếu theo đơn đặt hàng và có việc làm hàng ngày, thu nhập ổn định.

Bà Diệp Thị Som cho biết thêm: trước đây, mỗi ngày, vợ chồng dệt được 03 chiếc chiếu thường hoặc 01 chiếc chiếu theo đặt hàng (ngang 1,2m và dài 05m) để dâng cúng chùa, nguồn thu nhập ổn định nuôi 06 người con. Giờ các con lớn và đều biết làm nghề dệt chiếu nhưng chỉ còn 02 người con cũng tiếp nối nghề này. Hiện lớn tuổi, sức khỏe kém nên trung bình 04 - 05 ngày tôi và người con gái út với dệt xong 01 chiếc chiếu theo đặt hàng (dài 05m) với giá 1,5 triệu đồng/chiếc.

Còn hộ bà Trì Thị Thiều, ấp Cà Hom tuy không nhiều đơn đặt hàng nhưng hàng ngày bà và con gái vẫn duy trì dệt chiếu. Bà Trì Thị Thiều cho biết: mỗi tháng tôi dệt được khoảng 15 ngày, thu nhập 3,5- 04 triệu đồng. Tuy không nhiều nhưng phù hợp với điều kiện gia đình vừa làm nông vừa dệt chiếu và dành thời gian đưa rước con cháu đến trường. Hơn nữa, điều tôi vui nhất là duy trì nghề dệt chiếu truyền thống của gia đình và tạo ra những sản phẩm chiếu đặc trưng của địa phương để nhiều người đặt làm quà tặng, nhất là vào dịp lễ hội của đồng bào Khmer.

Bà Trì Thị Thiều vừa hoàn thành chiếc chiếu bông thành phẩm theo đặt hàng.

Theo ông Huỳnh Ngọc Cát, Trưởng Ban Nhân dân ấp Cà Hom, có khoảng 50% hộ dân trong ấp biết và từng làm nghề dệt chiếu nhưng do không có thị trường tiêu thụ nên giờ chỉ còn vài hộ làm nghề, chủ yếu duy trì và phát huy nét đẹp văn hóa truyền thống của làng nghề.

Đồng chí Tăng Duy Thông, Phó Chủ tịch UBND xã Hàm Tân cho biết: tuy không phát triển mạnh bởi sức cạnh tranh của thị trường nhưng nghề dệt chiếu Cà Hom mang nét đặc trưng riêng của đồng bào Khmer địa phương và luôn được quan tâm bảo tồn. Năm 2001, với mong muốn phát triển làng nghề để giúp nhiều hộ đồng bào có việc làm ổn định, nâng cao đời sống, UBND xã Hàm Tân đã hỗ trợ kinh phí đóng khung dệt cho 40 hộ dân làng nghề và mời nghệ nhân Ngô Thị Pho truyền nghề dệt chiếu bông 02 mặt.

Gần đây, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch và Trường ĐHTV cũng phối hợp tổ chức lớp truyền nghề dệt chiếu nhằm giữ gìn nét đẹp truyền thống nghề dệt chiếu. Được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, giúp tiếp thêm niềm tin, động lực để người dân Hàm Tân duy trì và phát huy nét đẹp nghề truyền thống đặc trưng.

Hiện tại, xã Hàm Tân chỉ khoảng 90 hộ còn duy trì nghề dệt chiếu, trong đó, 04 hộ dệt máy với 07 chiếc máy còn lại dệt tay. Mỗi năm, làng nghề cung cấp cho thị trường khoảng 40.000 đôi chiếu các loại, trong đó chiếu bông, chiếu chữ tuy số lượng không nhiều nhưng rất được ưa chuộng, không chỉ tiêu thụ trong và ngoài tỉnh mà một số ít được xuất sang Campuchia. Đa số người dân Hàm Tân muốn giữ cách dệt thủ công bằng khung dệt, quyết tâm gìn giữ những giá trị cốt lõi của nghề dệt chiếu Cà Hom truyền thống để truyền lại cho con cháu, nhất là những hộ dệt chiếu bông, có nhấn chữ.

Theo đồng chí Dương Hoàng Sum, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Trà Vinh, nghề dệt chiếu Cà Hom của đồng bào Khmer là di sản phi vật thể quốc gia thứ 08 của tỉnh Trà Vinh và là di sản loại hình nghề truyền thống đầu tiên của tỉnh được đưa vào danh mục này. Đây không chỉ là niềm tự hào của người dân địa phương mà còn là dấu mốc quan trọng trong hành trình bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng người Khmer Nam Bộ, nâng cao ý thức gìn giữ di sản trong cộng đồng. Đồng thời, mở ra nhiều cơ hội mới cho làng nghề phát triển, nhất là phát triển du lịch.

Thời gian tới, lĩnh vực du lịch của Sở sẽ xây dựng kế hoạch, đưa nghề dệt chiếu Cà Hom trở thành điểm đến du lịch văn hóa hấp dẫn du khách đến làng nghề có thể trực tiếp trải nghiệm quá trình dệt chiếu, tìm hiểu văn hóa của người dân làng nghề… gắn với các giải pháp bảo tồn di sản nghề dệt chiếu.

Bài, ảnh: NGỌC XOÀN