Đàn đá Đắk Sơn: Thanh âm 3.500 năm vang vọng núi rừng Tây Nguyên

Nghệ nhân kiểm tra âm thanh các phiến đá trong thiên nhiên. Ảnh: Bảo tàng Đắk Nông.

Bộ sưu tập Đàn đá Đắk Sơn (Đắk Nông) được công nhận là Bảo vật quốc gia, không chỉ khẳng định tầm quan trọng của di sản văn hóa Tây Nguyên mà còn góp phần làm rõ mốc phát triển đầu tiên của âm nhạc dân tộc.

Di sản khảo cổ độc đáo của cư dân tiền sử

Bộ sưu tập đàn đá Đắk Sơn có niên đại khoảng 3.500 năm, được phát hiện tại xã Nam Xuân (Krông Nô, Đắk Nông) được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật quốc gia theo Quyết định số 1712/QĐ-TTg ngày 31/12/2024. Đây là một trong những bộ nhạc cụ cổ xưa nhất của cư dân thời tiền sử Tây Nguyên, mang giá trị đặc biệt về mặt lịch sử, văn hóa và khảo cổ học.

Theo thông tin từ Bảo tàng tỉnh Đắk Nông, nơi đang lưu giữ hiện vật, bộ sưu tập đàn đá Đắk Sơn gồm 16 thanh đá, trong đó có 11 thanh nguyên vẹn và 5 thanh gãy (gãy đôi hoặc ba) nhưng vẫn có thể phục dựng nguyên dạng. Các thanh đàn được chia thành 3 nhóm tách biệt và 2 thanh lẻ, có hình thức đa dạng, trọng lượng dao động từ 1,5kg đến hơn 6kg.

Tất cả các thanh đàn đều được chế tác từ đá Rhyolite, một loại đá phiến biến chất có độ bền cao, thường được tìm thấy ở Tây Nguyên và Đông Nam Bộ. Khi gõ bằng vật cứng với một lực vừa phải, các thanh đá phát ra âm thanh trong trẻo, vang xa, có độ cao thấp khác nhau, phản ánh kỹ thuật chế tác thành thục và hiểu biết âm học đáng nể của cư dân tiền sử.

Đàn đá Đắk Sơn có chiều dài trung bình từ 50 - 55cm, thanh dài nhất 81 cm, ngắn nhất 32 cm. Chiều rộng khoảng 9,5 - 10cm. Độ dày khoảng 2,5cm. Bề mặt các thanh đàn đều có lớp patin màu xám tro hoặc xám vàng, đây là kết quả của quá trình phong hóa tự nhiên.

Quan sát các vết gãy cho thấy lõi đá có màu đen, thớ đá xiên đều hoặc phẳng, cấu trúc đá chắc, không bở rời, là minh chứng cho việc tuyển chọn chất liệu kỹ lưỡng từ thời kỳ hậu kỳ đá mới đến sơ kỳ kim khí.

Năm 2016, Bảo tàng tỉnh Đắk Nông phối hợp với Viện Khoa học Xã hội vùng Nam Bộ tổ chức Hội đồng giám định khảo cổ học sưu tập đàn đá. Kết quả xác nhận, đây là một bộ nhạc cụ có niên đại khoảng 3.500 - 3.000 năm, thuộc loại hình nhạc cụ gõ, được người xưa chế tác có chủ đích và sử dụng với chức năng biểu đạt âm nhạc.

Tiếp đó, năm 2017, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Nông cùng Trung tâm Khảo cổ học (thuộc Viện Khoa học Xã hội vùng Nam Bộ) tiến hành khai quật địa điểm Đắk Sơn.

Tại đây, các nhà khoa học đã phát hiện hơn 200 hiện vật gồm: rìu tứ giác, đục hình trụ, vòng trang sức, mảnh gốm, thổ hoàng… Các hiện vật này cho thấy một nền văn hóa vật chất phát triển đồng bộ, có sự tương đồng về chất liệu và kỹ thuật với các thanh đàn đá được tìm thấy.

Hiện vật khai quật khu vực Đắk Sơn, tỉnh Đắk Nông. Ảnh: TT.

Bộ sưu tập Đàn đá Đắk Sơn, tỉnh Đắk Nông. Ảnh: TT.

Tư liệu âm nhạc nguyên thủy quý giá nhất Việt Nam

Không chỉ là hiện vật khảo cổ đơn thuần, sưu tập đàn đá Đắk Sơn còn là một tư liệu âm nhạc cổ xưa giàu giá trị biểu cảm. Các nhà khoa học đánh giá, đây là sản phẩm của những người thợ thủ công tiền sử có tay nghề cao, am hiểu sâu sắc về vật liệu và nguyên lý phát âm của đá tự nhiên.

Qua nghiên cứu các dấu vết đẽo gọt, chạm khắc trên từng thanh đá, có thể thấy người chế tác không chỉ dùng sức mà còn áp dụng những kỹ thuật tu chỉnh tinh tế để tạo ra các âm thanh khác biệt, từ trầm đến bổng, từ vang xa đến ngân dài. Việc phối hợp các thanh đá theo nhóm cũng cho thấy trình độ tổ chức âm thanh và ý thức tạo lập âm giai từ thời rất sớm.

Sự tương đồng về kỹ thuật, chất liệu và hình thái giữa đàn đá Đắk Sơn với một số bộ đàn đá nổi tiếng khác như: đàn đá Lộc Hòa (Bình Phước), đàn đá Bình Đa (Đồng Nai), đàn đá Đa Kai (Bình Thuận)… đã giúp củng cố nhận định về một truyền thống chế tác và sử dụng đàn đá rộng khắp từ Nam Tây Nguyên đến Đông Nam Bộ.

Tuy nhiên, sưu tập đàn đá Đắk Sơn nổi bật hơn cả nhờ sự phong phú về số lượng, độ nguyên vẹn của hiện vật, cùng khả năng phát âm thanh độc lập. Sự khác biệt về trọng lượng và âm sắc giữa các thanh đá còn gợi mở khả năng từng tồn tại một dàn nhạc đá tiền sử, phục vụ cho các nghi lễ hoặc sinh hoạt cộng đồng.

Theo ông Nguyễn Văn Lung - Giám đốc Bảo tàng tỉnh Đắk Nông, việc bộ sưu tập được công nhận là Bảo vật quốc gia không chỉ khẳng định tầm quan trọng của di sản văn hóa Tây Nguyên mà còn góp phần làm rõ mốc phát triển đầu tiên của âm nhạc dân tộc. “Đàn đá Đắk Sơn là biểu tượng sinh động của một thời kỳ mà con người bắt đầu biết đến âm thanh có tổ chức, từ đó tạo ra những giai điệu mang tính tâm linh, nghệ thuật và kết nối cộng đồng”, ông Lung thông tin.

Khu vực khai quật khảo cổ tại Đắk Sơn, Đắk Nông. Ảnh: TT.

Tiếng vọng từ quá khứ ngân vang hiện tại

Dù cách đây hàng thiên niên kỷ, nhưng âm thanh từ những thanh đá cổ vẫn tiếp tục ngân vang trong không gian văn hóa Tây Nguyên hôm nay. Nhiều nghệ nhân người dân tộc bản địa tại Đắk Nông hiện vẫn lưu giữ và biểu diễn đàn đá trong các lễ hội truyền thống như: lễ cúng sức khỏe, lễ mừng lúa mới, lễ bỏ mả…

Không chỉ là nhạc cụ, đàn đá còn mang tính biểu tượng thiêng liêng trong đời sống tín ngưỡng của các tộc người bản địa. Họ tin rằng mỗi thanh đá chứa đựng linh hồn của tổ tiên, của núi rừng, nên âm thanh phát ra không chỉ là nhạc điệu mà còn là tiếng nói của tâm linh, của lịch sử.

Trong bối cảnh hiện nay, việc bảo tồn và phát huy giá trị của đàn đá Đắk Sơn đang được các cấp chính quyền và ngành văn hóa địa phương đặc biệt quan tâm. Nhiều chương trình giáo dục di sản, trưng bày hiện vật, hoạt động trải nghiệm tại Bảo tàng tỉnh Đắk Nông đã giúp học sinh, sinh viên và du khách hiểu thêm về nguồn gốc âm nhạc cổ xưa, từ đó nâng cao ý thức gìn giữ giá trị truyền thống.

Hiện nay, ngoài vai trò là hiện vật trưng bày tại Bảo tàng tỉnh, đàn đá Đắk Sơn đang được Đắk Nông tích cực đưa vào chương trình quảng bá văn hóa, giáo dục và du lịch. Các buổi trình diễn phục dựng âm thanh đàn đá được tổ chức định kỳ tại lễ hội văn hóa truyền thống các dân tộc, tuần lễ di sản, festival âm nhạc thế giới ở Công viên địa chất Đắk Nông,… đã giúp lan tỏa giá trị nghệ thuật độc đáo của bộ nhạc cụ cổ này đến công chúng trong và ngoài nước.

Bên cạnh đó, một số nghệ nhân và nghệ sĩ dân gian trong và ngoài tỉnh... còn tích cực phối hợp cùng ngành văn hóa địa phương phục dựng kỹ thuật chơi đàn đá cổ dựa trên mô phỏng nguyên gốc từ các phiến đá tự nhiên.

Âm thanh đàn đá cũng được khai thác để phối khí trong các sáng tác âm nhạc đương đại, kết hợp cùng cồng chiêng và nhạc cụ dân tộc khác, tạo nên một dòng chảy âm nhạc mới mang đậm dấu ấn Tây Nguyên.

Theo Giám đốc Bảo tàng tỉnh Đắk Nông, việc bảo tồn đàn đá không chỉ nằm ở việc lưu giữ hiện vật mà còn ở chỗ phát huy giá trị sống động của nó trong đời sống hôm nay.

“Chúng tôi đang phối hợp với các trường học đưa giáo dục di sản vào chương trình ngoại khóa, đồng thời khuyến khích xây dựng mô hình Câu lạc bộ âm nhạc học đường để học sinh có điều kiện trải nghiệm và thực hành với nhạc cụ cổ xưa này”, ông Lung cho biết.

Sự kết nối giữa khảo cổ học, nghệ thuật biểu diễn và giáo dục cộng đồng chính là hướng đi bền vững để bảo vệ và phát huy những thanh âm từ quá khứ – vốn đang ngày càng được đánh thức giữa nhịp sống đương đại của Tây Nguyên.

Thành Tâm