Đánh thức tiềm năng, thoát nghèo bền vững nhờ kinh tế tập thể

Nhiều năm liền, Trùng Khánh như “nàng công chúa ngủ trong rừng” vì chưa đánh thức được những thế mạnh để chuyển hóa thành sức mạnh kinh tế. Tỷ lệ hộ nghèo cao, sản xuất manh mún, phụ thuộc vào thương lái là bài toán nan giải trong một thời gian dài mà huyện miền núi biên giới này đối mặt.

HTX làm nhạc trưởng trên cánh đồng

Huyện Trùng Khánh được thiên nhiên ưu ái ban tặng những điều kiện độc nhất. Vùng đất này là “thủ phủ” của cây hạt dẻ với chất lượng thơm ngon hàng đầu cả nước. Những thửa ruộng bậc thang cho ra loại gạo nếp ong dẻo thơm đặc biệt. Và trên hết, quần thể danh thắng Thác Bản Giốc - Động Ngườm Ngao là một “mỏ vàng” du lịch không phải nơi nào cũng có được.

Dù vậy, trong một thời gian dài, người nông dân Trùng Khánh vẫn loay hoay trong vòng luẩn quẩn của đói nghèo. Bà Hoàng Thị Pao, một nông dân ở xã Chí Viễn, nhớ lại: “Ngày trước, nhà tôi trồng mấy chục cây dẻ, đến mùa thu hoạch chỉ biết gánh ra ven đường bán cho thương lái. Họ trả bao nhiêu thì mình biết bấy nhiêu, có năm được giá, có năm mất giá, rất bấp bênh.

Thực trạng của bà Pao cũng là câu chuyện chung của hàng nghìn hộ nông dân ở huyện Trùng Khánh. Sản xuất nhỏ lẻ, thiếu liên kết khiến họ không có tiếng nói trên thị trường. Sản phẩm làm ra chủ yếu là bán thô, giá trị gia tăng thấp. Việc thiếu công nghệ chế biến, không có thương hiệu và kênh phân phối ổn định đã kìm hãm sự phát triển, khiến những “báu vật” của địa phương chưa thể trở thành nguồn lực kinh tế thực sự.

Nhận diện rõ “điểm nghẽn” này, cấp ủy, chính quyền huyện Trùng Khánh và tỉnh Cao Bằng xác định, con đường duy nhất để thoát nghèo bền vững là phải tổ chức lại sản xuất, chuyển từ kinh tế hộ gia đình đơn lẻ sang kinh tế tập thể, lấy HTX làm hạt nhân.

Nuôi bò 3B cho giá trị kinh tế cao hơn so với giống bò vàng truyền thống.

Sự ra đời và phát triển của các HTX kiểu mới đã tạo ra một cuộc cách mạng trong nông nghiệp Trùng Khánh. Khác với mô hình cũ, các HTX này hoạt động như những doanh nghiệp thực thụ do chính người nông dân làm chủ, đóng vai trò là “nhạc trưởng” điều phối từ sản xuất đến tiêu thụ.

Ví dụ điển hình đầu tiên là câu chuyện của cây hạt dẻ. Thay vì bán hạt dẻ tươi, HTX Bích Loan đã tiên phong trong việc chế biến sâu. Nhận thấy bán hạt dẻ thô giá trị rất thấp và bị ép giá, các thành viên HTX đã quyết định phải tạo ra sản phẩm có thương hiệu bằng cách tuân thủ quy trình canh tác sạch, đảm bảo chất lượng đồng đều. Sau đó, HTX đầu tư máy móc để rang sấy, đóng gói hút chân không, thậm chí nghiên cứu làm bánh hạt dẻ, bột hạt dẻ.

Từ sự đầu tư này, một kg hạt dẻ tươi bán thô chỉ được 50.000-60.000 đồng, nhưng sau khi qua chế biến, đóng gói và có thương hiệu, giá trị sản phẩm tăng gấp đôi, gấp ba. Sản phẩm của HTX không chỉ bán ở Cao Bằng mà còn có mặt tại các siêu thị, cửa hàng đặc sản ở Hà Nội, TP.HCM và được đưa lên các sàn thương mại điện tử. Người nông dân tham gia HTX không còn lo đầu ra, thu nhập tăng 2-3 lần so với trước.

Không chỉ dừng lại ở cây dẻ, tại xã vùng cao Đình Phong, HTX trồng rừng và Nguyên liệu Cao Bằng không chỉ gắn bó với những cánh rừng dài hạn mà còn mạnh dạn triển khai mô hình chăn nuôi bò lai 3B (Blanc-Bleu Belge) theo hướng hàng hóa cũng mở ra một hướng đi đột phá, giúp các thành viên tăng thu nhập đáng kể và góp phần vào công cuộc giảm nghèo bền vững của địa phương.

Vốn được thành lập với mục tiêu chính là phát triển kinh tế lâm nghiệp, trồng và bảo vệ rừng, HTX Trồng rừng và Nguyên liệu Cao Bằng nhận thấy rằng kinh tế đồi rừng cần một quá trình đầu tư dài hơi, có khi kéo dài cả chục năm mới cho thu hoạch. Trong khi đó, nhu cầu cải thiện cuộc sống, nâng cao thu nhập của các thành viên là vấn đề cấp thiết hàng ngày. Trăn trở trước bài toán "lấy ngắn nuôi dài", Ban giám đốc HTX đã đi đến một quyết định táo bạo: tìm một mô hình kinh tế mới có vòng quay vốn nhanh, hiệu quả cao để tạo nguồn thu trước mắt, làm đòn bẩy cho kinh tế dài hạn.

Sau quá trình tìm hiểu, nghiên cứu kỹ lưỡng tại nhiều địa phương và nhận được sự tư vấn từ Liên minh HTX tỉnh, Trung tâm Dịch vụ Nông nghiệp huyện Trùng Khánh, mô hình chăn nuôi bò lai 3B đã được lựa chọn. Đây là giống bò có nguồn gốc từ Bỉ, nổi tiếng với đặc tính cơ bắp phát triển vượt trội, tỷ lệ thịt xẻ cao (trên 65%), tăng trọng nhanh và chất lượng thịt thơm ngon. So với giống bò vàng địa phương, bò 3B mang lại hiệu quả kinh tế cao hơn gấp 2 đến 3 lần trong cùng một chu kỳ nuôi.

Tuy nhiên, khó khăn ban đầu với HTX là rất lớn. Bò 3B có giá giống cao, kỹ thuật chăm sóc cũng khắt khe hơn bò địa phương. Nếu để một hộ gia đình tự đầu tư sẽ rất rủi ro. Chính vì vậy, vai trò của HTX được phát huy tối đa. HTX đứng ra làm đầu mối, nhập con giống chất lượng, sau đó phân bổ cho các thành viên có đủ điều kiện về chuồng trại, đất đai.

Mô hình được HTX triển khai một cách bài bản. HTX không chỉ cung cấp con giống mà thông qua Liên minh HTX tỉnh Cao bằng, các buổi tập huấn kỹ thuật, chuyển giao quy trình chăm sóc, từ cách xây dựng chuồng trại đảm bảo vệ sinh, kỹ thuật phối trộn thức ăn đến lịch tiêm phòng dịch bệnh định kỳ được thực hiện để nâng cao kỹ năng chăn nuôi cho thành viên. Để giải quyết bài toán thức ăn, HTX đã vận động các thành viên tận dụng đất đồi để trồng ngô sinh khối, cỏ voi... vừa đảm bảo nguồn thức ăn xanh dồi dào, vừa giảm chi phí chăn nuôi. Các phụ phẩm nông nghiệp như thân cây ngô, bã sắn cũng được tận dụng triệt để. Đặc biệt, cứ đến lứa xuất chuồng, HTX tiến hàng cân và thu mua toàn bộ theo giá đã cam kết, giúp thu nhập của các thành viên ổn định hơn trước rất nhiều.

Hiện tại, tổng đàn bò 3B của HTX đã phát triển lên đến hàng chục con và dự kiến sẽ tiếp tục tăng trong thời gian tới. Thành công ban đầu của mô hình không chỉ mang lại lợi ích kinh tế trực tiếp, giúp nhiều thành viên viên có nguồn thu nhập ổn định từ 70 - 100 triệu đồng mỗi năm, mà còn tạo ra sự thay đổi lớn trong tư duy sản xuất của người dân. Bà con đã chuyển từ chăn nuôi nhỏ lẻ, tự phát sang chăn nuôi tập trung, có kỹ thuật, gắn sản xuất với thị trường.

Mô hình nuôi bò 3B của HTX Trồng rừng và Nguyên liệu Cao Bằng là một ví dụ điển hình cho sự năng động, sáng tạo của kinh tế tập thể trong việc thích ứng với điều kiện thực tế, khai thác hiệu quả tiềm năng địa phương. Đây không chỉ là lời giải cho bài toán "lấy ngắn nuôi dài" của chính HTX, mà còn mở ra một hướng đi giảm nghèo bền vững, hứa hẹn sẽ được nhân rộng, góp phần thay đổi diện mạo kinh tế cho xã Đình Phong và các địa phương khác của huyện Trùng Khánh.

Không chỉ trong nông nghiệp, mô hình HTX còn lan tỏa sang lĩnh vực du lịch cộng đồng. Tiêu biểu là HTX Du lịch cộng đồng Bản Giốc (xã Đàm Thủy) đã liên kết các hộ gia đình làm homestay, chuẩn hóa dịch vụ từ phòng ốc, vệ sinh đến ẩm thực. Du khách đến đây không chỉ tham quan thác nước mà còn được trải nghiệm cuộc sống bản địa, thưởng thức các món ăn do chính người dân nuôi trồng và chế biến. HTX đứng ra điều phối khách, quảng bá chung, đảm bảo lợi ích được chia sẻ công bằng, tạo ra một hình ảnh du lịch chuyên nghiệp và bền vững.

Thúc đẩy HTX phát huy tiềm năng

Thành công của các HTX ở Trùng Khánh có dấu ấn đậm nét từ sự hỗ trợ, đồng hành của Liên minh HTX tỉnh Cao Bằng. Đóng vai trò là “bà đỡ” cho kinh tế tập thể, Liên minh HTX tỉnh đã trở thành cầu nối giúp các HTX tiếp cận nguồn vốn ưu đãi từ Quỹ Hỗ trợ phát triển HTX của tỉnh và trung ương. Nguồn vốn này là “phao cứu sinh” giúp các HTX có kinh phí để đầu tư nhà xưởng, máy móc, trang thiết bị. Bên cạnh đó, các cán bộ của Liên minh còn trực tiếp tư vấn, hướng dẫn về thủ tục, hồ sơ để thành lập HTX, giúp người dân vượt qua những bỡ ngỡ ban đầu về pháp lý.

Tiềm năng du lịch địa phương đã được HTX Du lịch cộng đồng Bản Giốc khai thác.

Gần đây nhất, vào đầu tháng 5/2024, Liên minh HTX tỉnh phối hợp với Hội Liên hiệp phụ nữ tỉnh tổ chức tuyên truyền phát triển HTX, cung cấp thông tin, tư vấn thành lập cho các sáng lập viên HTX tại huyện Trùng Khánh. Đây là tiền đề để huyện phát triển các tổ hợp tác, HTX theo hướng hiệu quả, bền vững.

Nhận thấy điểm yếu của nhiều HTX là kỹ năng quản trị, Liên minh HTX tỉnh thường xuyên tổ chức các lớp tập huấn cho đội ngũ cán bộ quản lý HTX. Các nội dung đào tạo rất đa dạng, từ quản trị kinh doanh, marketing, xây dựng thương hiệu đến kỹ năng chuyển đổi số, ứng dụng thương mại điện tử. Nhờ đó, các giám đốc HTX, vốn xuất thân từ nông dân, đã dần trở thành những nhà quản lý chuyên nghiệp, tự tin chèo lái “con thuyền” của mình.

Ngoài ra, xúc tiến thương mại và kết nối thị trường cũng là một trong những hỗ trợ quan trọng nhất đối với các HTX. Theo các thành viên HTX Du lịch cộng đồng Bản Giốc, nếu không có Liên minh HTX tỉnh, mô hình của HTX khó phát triển được. Chính Liên minh HTX đã hỗ trợ các thành viên kết nối với các đối tác, ứng dụng công nghệ để kết nối với khách hàng, quảng bá sản phẩm du lịch. Đó là những việc mà một HTX non trẻ không thể tự làm được.

Tiếp tục trên hành trình giảm nghèo

Nhờ sự kết hợp giữa tiềm năng nội tại, mô hình HTX năng động và chính sách hỗ trợ đúng đắn, bộ mặt kinh tế - xã hội của Trùng Khánh đã thay đổi rõ rệt. Tỷ lệ hộ nghèo của huyện đã giảm mạnh trong những năm qua, từ trên 30% ( năm 2021) xuống còn 17,3% (theo chuẩn nghèo đa chiều giai đoạn mới) vào năm 2024. Thu nhập bình quân đầu người tăng lên đáng kể. Quan trọng hơn, người dân đã thay đổi tư duy, tự tin làm giàu trên chính mảnh đất quê hương.

Để tiếp tục giảm tỷ lệ hộ nghèo, hướng đi sắp tới của Trùng Khánh là tiếp tục củng cố, nhân rộng các mô hình HTX hiệu quả, đồng thời tạo ra sự liên kết chặt chẽ hơn nữa giữa nông nghiệp và du lịch. Du khách đến Thác Bản Giốc không chỉ ngắm cảnh, mà còn có thể tham quan các vườn dẻ, xưởng chế biến các sản phẩm nông nghiệp, mua các sản phẩm OCOP chất lượng cao làm quà.

Câu chuyện của Trùng Khánh là một minh chứng sống động cho thấy, kinh tế tập thể, mà nòng cốt là HTX kiểu mới, chính là “đòn bẩy” hiệu quả nhất để giảm nghèo bền vững ở những vùng khó khăn. Đó là con đường biến tiềm năng thành nguồn lực, biến người nông dân thành doanh nhân, và biến những sản vật địa phương thành những thương hiệu vươn xa.

Trí Chiến