Dịch giả và AI - giống và khác

Thính giả yêu nhạc người Việt thế hệ 3X, 4X, 5X hầu như ai ai cũng thuộc nằm lòng ca khúc Đôi bờ (nhạc: Andrey Yakovlevich Eshpai, lời: Grigory Mikhailôvich Pazenhian). Giai điệu đẹp, ca từ trong sáng, Đôi bờ chinh phục thính giả Việt Nam bằng tâm hồn Nga thuần khiết. Thú vị thêm khi sự uyển chuyển, mềm mượt như thơ ở phần lời Việt của ca khúc Đôi bờ đã khiến nhiều người nghĩ ca khúc này được nhạc sĩ viết riêng cho người Việt Nam. Nói cách khác, qua "Đôi bờ", tâm hồn người Việt đã hòa làm một với tính cách Nga, tâm hồn Nga, con người Nga.

Dịch giả khác AI ở chỗ đó - không chỉ biết nhiều ngoại ngữ mà còn hiểu sâu ngôn ngữ, nắm rõ các tầng nghĩa khác nhau của từng từ trong cùng một ngôn ngữ, nhất là khả năng thẩm định tính chất văn bản để đưa ra lựa chọn câu văn, thể thức văn bản dịch phù hợp. Như việc dịch phần lời Việt cho ca khúc "Đôi bờ" chẳng hạn - người đã chuyển được điệu thức tâm hồn dân tộc mình từ lăng kính của dân tộc khác mà không hề có vết dấu chuyển ngữ. Tuy vậy, những ai từng học và nghiên cứu tiếng Nga đều ngầm hiểu ở câu nhạc kết thúc "Đôi bờ", tác giả phần lời Việt mới chỉ thể hiện được một phần hàm ý của nguyên tác tiếng Nga "... đôi bờ đâu cách xa!", chứ chưa "tải" hết vẻ đẹp hàm ẩn nơi ngôn ngữ gốc. Trong nguyên tác tiếng Nga, nguyên nghĩa của câu nhạc kết là "Em và anh (mãi) như hai bờ của dòng sông", ngụ ý "chẳng bao giờ gặp được nhau", dẫu rằng "cùng một dòng sông".

Theo dịch giả Thân Trọng Sơn (phường Xuân Hương - Đà Lạt, tỉnh Lâm Đồng): Dịch tác phẩm văn học - nghệ thuật không đơn thuần chỉ là câu chuyện chuyển ngữ. Nó đòi hỏi người dịch trước hết phải có một nền tảng ngôn ngữ đủ giỏi, sau nữa là một kiến văn đủ rộng và sâu, đặc biệt phải có năng lực thẩm mỹ về cái đẹp. Dịch giả Thân Trọng Sơn còn nói rằng: "Tác phẩm văn học vốn là tinh hoa ngôn ngữ của ngôn ngữ gốc. Vì vậy, người dịch ngoài năng lực hiểu sâu ngôn ngữ gốc, phải có thêm sự hiểu biết thấu đáo về văn hóa nước sở tại, nhất là khả năng "điều binh khiển tướng" trong cách thế sai sử các sắc thái của ngôn ngữ để "đưa độc giả đến với tác giả" và "mang tác giả đến với độc giả" qua bản dịch của mình". Dịch giả Võ Thị Như Mai - cựu sinh viên Trường Đại học Đà Lạt, hiện sống và viết tại miền Tây nước Úc - chia sẻ: Dịch giả trước hết phải là người có văn - năng lực văn chương, sau nữa cần một sự hiểu - hiểu được sự tinh tế trong các lớp nghĩa của ngôn ngữ, sự dụng công trong cách tạo nghĩa ẩn, cũng như hiểu cả cách chơi chữ có chủ đích của tác giả, quy trình sử dụng các loại cấu trúc ngôn ngữ khác nhau, rồi phải tìm ra giọng điệu văn phù hợp.

Dịch giả Võ Thị Như Mai - cái tên đã quá quen thuộc với độc giả Việt Nam ở trong và ngoài nước. Chị vừa làm thơ, vừa trình diễn thơ, vừa miệt mài dịch thơ của người Việt ra tiếng Anh "để cộng đồng người nói tiếng Anh biết rằng nhịp điệu tâm hồn người Việt Nam đã thay đổi và thơ của người Việt có thêm cơ hội lọt mắt bạn đọc thế giới". Theo dịch giả Võ Thị Như Mai, độc giả nói tiếng Anh trước đây biết đến Việt Nam chủ yếu "nghe nói về chiến tranh" và thơ của người Việt thì rất ít người biết. Nguyên nhân một phần do văn hóa Việt chưa tạo được sức ảnh hưởng toàn cầu, mặt khác tâm tình người Việt vốn không dễ "chuyển dịch". Từ sự day trở đó, chị quyết định dịch các tác phẩm thơ của người Việt ra tiếng Anh để "chuyển dịch" tâm tình người Việt cho thế giới hiểu thêm về người Việt Nam qua tác phẩm văn học, góp phần thúc đẩy sự hiểu biết, đồng cảm giữa các nền văn hóa. "Dịch giả phải là người làm chủ các thủ pháp nghệ thuật ngôn từ để tạo ra một văn bản dịch tạo sinh - vừa tôn trọng văn bản gốc nhưng vẫn có những khoảng mở sáng tạo cho ngôn ngữ mẹ đẻ", dịch giả Thân Trọng Sơn nói về công việc dịch thuật văn học của mình. Trên tinh thần đó, dịch giả Võ Thị Như Mai đang tạo ra những văn bản tạo sinh để đưa văn Việt đến với cộng đồng quốc tế.

Có thể nói, AI chưa thể thay thế được vai trò của dịch giả trong công tác dịch thuật. Bởi dịch giả bên cạnh chuyện giỏi ngôn ngữ, còn có khả năng phản tư ngôn ngữ - tức khả năng biện giải nghĩa chữ giữa hai ngôn ngữ để cho ra đời một bản dịch không còn phân biệt được ranh giới này là ngoại ngữ, kia là tiếng mẹ đẻ - điều đang nằm ngoài giới hạn xử lý của AI.

Trịnh Chu