Điểm nghẽn pháp lý cản trở thực thi Nghị quyết 173?

Ông Lê Đại Hải, Phó Vụ trưởng vụ Pháp luật Dân sự - Kinh tế, Bộ Tư pháp. Ảnh: Quang Vinh.

Điểm nghẽn trong hệ thống pháp lý khi thực thi Nghị quyết 173

Tại tọa đàm, ông Lê Đại Hải nhận định còn nhiều vướng mắc trong hành lang pháp lý để đưa Nghị quyết 173 (NQ173) vào thực tiễn. Do vậy, trách nhiệm của cơ quan quản lý chính là cần phải hoàn thiện hệ thống pháp luật để có thể thực thi nghị quyết của Quốc hội.

Đối với thuốc lá, Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá (PCTHTL) đang có hiệu lực pháp lý cao nhất. Nhưng luật này được ban hành cách đã hơn 10 năm và chủ yếu điều chỉnh đối với thuốc lá điếu, xì gà, v.v. Tựu trung lại là luật đang áp dụng cho các sản phẩm thuốc lá dùng bật lửa đốt trực tiếp để sử dụng. Tuy nhiên, các mặt hàng thuốc lá đang ngày càng đa dạng, phổ biến ở thị trường Việt Nam là TLĐT, TLNN. Các loại “thuốc lá mới” này đều là những sản phẩm công nghệ, sử dụng thiết bị điện tử để làm nóng hoặc hóa hơi nguyên liệu đi kèm cho người dùng sử dụng, gọi chung là thuốc lá mới. Do vậy, ông Hải cho biết việc có thể dùng Luật PCTHTL để áp dụng cho mặt hàng thuốc lá mới hay không đã gây ra nhiều tranh luận trong suốt thời gian qua. Dưới góc độ cá nhân, ông Hải khẳng định, TLNN đáp ứng đầy đủ các tiêu chí của định nghĩa về sản phẩm thuốc lá theo Luật PCTHTL. Do vậy, hiện đang có quan ngại đặt ra khi cùng là các sản phẩm thuốc lá như nhau, nhưng tại sao lại có sản phẩm bị cấm thay vì chịu kiểm soát bằng Luật PCTHTL như Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến nghị.

Nếu nhìn đến các điều ước mà Việt Nam đã ký kết hoặc là quốc gia thành viên, bao gồm cả Công ước Khung về kiểm soát thuốc lá (FCTC), theo ý kiến ông Hải: Khi xảy ra tranh chấp quốc tế mà có hai văn bản quy phạm pháp luật quy định về cùng một vấn đề thì ưu tiên áp dụng văn bản có hiệu lực pháp lý cao hơn - chính là Luật PCTHTL. Theo luật này thì TLNN đã đáp ứng định nghĩa là thuốc lá, nên được xem là sản phẩm kinh doanh có điều kiện.

Ngoài ra, ông Hải cũng chỉ ra một số bất cập giữa các văn bản luật đang áp dụng hiện nay, so với NQ173. Cụ thể, thuốc lá là ngành nghề kinh doanh có điều kiện theo Luật Đầu tư và chịu kiểm soát theo Luật PCTHTL. Trong khi đó thì các sản phẩm thuốc lá mới như TLĐT và TLNN đang áp dụng lệnh cấm theo NQ173 từ tháng 1/2025.

Điều quan trọng hơn, nhiều nhà đầu tư nước ngoài đang “mắc kẹt” với NQ173. NQ173 quy định cấm sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu, chứa chấp, vận chuyển, sử dụng thuốc lá mới. Điều này có nghĩa là xuất khẩu cũng bị cấm. Với hiện trạng đã đầu tư lớn vào Việt Nam, tới đây các doanh nghiệp này có được phép xuất khẩu hay hoạt động tiếp hay không. Đây chính là một bài toán cần các cơ quan chức năng ban ngành vào cuộc để sớm tháo gỡ.

Cần đồng bộ hệ thống pháp lý

Từ những phân tích về thực tiễn hệ thống pháp lý hiện nay áp dụng cho các sản phẩm thuốc lá điếu và cả thuốc lá mới, theo ông Hải, để thể chế hóa NQ173 của Quốc hội về việc cấm TLĐT và TLNN, cần tiến hành một lộ trình sửa đổi hệ thống pháp lý đồng bộ và toàn diện. Trước hết, cần phải sửa đổi trực tiếp Luật PCTHTL để đưa quy định cấm các sản phẩm mới này vào luật chuyên ngành. Song song đó, việc sửa đổi Luật Đầu tư là cũng bước cốt lõi để đưa TLĐT và TLNN vào danh mục “ngành, nghề cấm kinh doanh”. Cuối cùng, để hoàn thiện hành lang pháp lý và ngăn chặn nguồn cung từ bên ngoài, các sản phẩm này phải được bổ sung vào danh mục cấm xuất khẩu, nhập khẩu trong Luật Quản lý ngoại thương.

Tuy nhiên, ông Hải cũng đề cập về hướng kiểm soát thuốc lá mới trên thế giới hiện nay. Ông Hải cho biết, thế giới đang chia làm 2 nhóm: một số quốc gia ban hành chính sách cấm, trong khi hầu hết những nước phát triển chọn hướng quản lý. Mặt khác, các văn bản quốc tế của Tổ chức Y tế Thế giới WHO, Tổ chức Tiêu chuẩn hóa quốc tế ISO… cũng công nhận TLNN là thuốc lá.

“Về lâu dài thì đây cũng là vấn đề phải nghiên cứu, bởi TLNN và thuốc lá truyền thống đều là thuốc lá, nhưng một bên cấm, một bên lưu hành thì sẽ gây tranh cãi về mặt khoa học và đặt ra câu hỏi về sự cạnh tranh không lành mạnh, phân biệt đối xử, nhất là khi các bên sản xuất ra thuốc lá mới chủ yếu vẫn là các nhà đầu tư nước ngoài”, ông Hải nhấn mạnh.

Mặt khác, chính sách hiện tại cũng tạo tác động đến ngành du lịch nội địa. Ông Hải đưa bối cảnh khi các du khách quốc tế đến từ những nước đã cho phép thuốc lá mới mang theo loại hàng hóa này khi du lịch đến Việt Nam, tuy nhiên tại cửa khẩu thì bị tịch thu và tiêu hủy. Điều này sẽ gây ảnh hưởng đến trải nghiệm du khách, khiến họ cân nhắc lựa chọn du lịch đến những khu vực có chính sách cởi mở hơn.

Ông Hải đề xuất: “Cần đánh giá tác động kỹ lưỡng trước khi chính thức sửa đổi hay hoàn thiện hệ thống pháp luật”. Theo ông Hải, các cấp có thẩm quyền, từ các cơ quan chuyên môn đến các bộ ngành như Bộ Công Thương, Bộ Y tế, Bộ Tư pháp, Bộ Tài chính, đều cần đưa ra các đánh giá và đặt lên trên bàn cân tất cả các góc nhìn dưới góc độ kinh tế, pháp luật, sức khỏe, tác động giữa các bên liên quan để đưa ra giải pháp tối ưu nhất.

Đối với các sản phẩm thuốc lá khác nhau, ông Hải cũng đề nghị cần đánh giá khoa học cụ thể về mặt tác hại của từng loại như cách thế giới đã làm. Ông Hải cũng cho rằng trong nước, đặc biệt là Bộ Khoa học - Công nghệ, đủ năng lực trong việc kiểm nghiệm các thành phần của TLNN, TLĐT để xác định loại nào là sản phẩm thuốc lá.

Nguyễn Nguyễn