Lo ngại khó bảo vệ thành tựu 10 năm ngăn chặn tác hại thuốc lá nếu dùng quỹ chống thuốc lá 'gánh' quỹ phòng bệnh

Gánh nặng từ bệnh không lây nhiễm đòi hỏi nguồn lực lớn và bền vững

Theo thống kê của Bộ Y tế, số ca tử vong do các bệnh không lây nhiễm chiếm 73% tổng số ca tử vong do bệnh tật và thương tích ở Việt Nam. Một trong những nguyên nhân quan trọng là do tỷ lệ sử dụng thuốc lá cao.

Các bệnh không lây nhiễm (NCDs) như ung thư, tim mạch, đột quỵ, đái tháo đường đang gây thiệt hại nặng nề cho kinh tế và xã hội Việt Nam. Các bệnh không lây nhiễm làm tăng tử vong sớm, giảm năng suất lao động và tạo gánh nặng chi phí điều trị lên hệ thống y tế và gia đình. Theo các phân tích kinh tế y tế, mỗi 1 đô la (USD) đầu tư vào phòng bệnh NCDs có thể mang lại lợi ích tới 7 đô la tại các quốc gia thu nhập thấp và trung bình.

Dù là nguyên nhân tử vong hàng đầu, kinh phí dành cho phòng chống các bệnh không lây nhiễm trên toàn cầu chỉ chiếm 1–2% chi tiêu y tế, và con số này gần như "đứng yên" 20 năm qua, phản ánh tình trạng thiếu hụt nguồn lực nghiêm trọng.

Theo WHO, BKLN gây tổn thất 2-5% GDP của mỗi nước. Chúng tác động đến mọi ngành và lĩnh vực, ảnh hưởng sâu sắc đến quần thể người nghèo và dễ bị tổn thương, là một trong những đe dọa chủ yếu trên toàn cầu đối với phát triển kinh tế. Dự báo trong 20 năm tới, toàn thế giới sẽ mất đi 47.000 tỷ USD do các BKLN gây ra. Ước tính tại Việt Nam, mỗi năm thiệt hại khoảng 1 tỷ USD do hút thuốc lá (một trong các yếu tố nguy cơ BKLN). (Ảnh: Thái Sơn).

Theo xu hướng thế giới, thuế được thu từ các sản phẩm gây hại để đầu tư cho sức khỏe cộng đồng. Để giải bài toán thiếu nguồn lực, nhiều quốc gia áp dụng thuế hoặc phụ thu đối với thuốc lá, rượu bia, đồ uống có đường và các sản phẩm có hại khác. Từ năm 2017 đến nay, ít nhất đã có 133 quốc gia đã tăng hoặc áp dụng thuế y tế mới. Hiện toàn cầu có 40 quốc gia dùng một phần nguồn thu từ thuốc lá cho y tế; 20 quốc gia dùng nguồn thu từ rượu bia; 9 quốc gia dùng thuế nước ngọt để đầu tư sức khỏe.

Nhiều nước đã thành lập quỹ thúc đẩy sức khỏe từ cuối thập niên 1980, tạo nguồn thu ổn định nhằm tài trợ các chương trình phòng bệnh, giảm bất bình đẳng y tế và hỗ trợ triển khai chiến lược lâu dài. Các quỹ này chứng minh rằng việc tách riêng nguồn tài chính chuyên biệt giúp chính sách phòng bệnh được duy trì bền vững và đạt hiệu quả cao.

Tại Thái Lan có Quỹ Nâng cao Sức khỏe Thái Lan (Thai Health Promotion Foundation), thường được gọi tắt là “ThaiHealth” được tài trợ chủ yếu thông qua một phụ phí 2% (surcharge) đánh lên thuế tiêu thụ đặc biệt (excise tax) đối với rượu và thuốc lá. Cơ chế này được xem là khá “sáng tạo và bền vững” giúp ThaiHealth có nguồn thu ổn định để thực hiện các chương trình sức khỏe dài hạn.

Tại Việt Nam, Quỹ Phòng chống tác hại của thuốc lá là nguồn tài chính duy nhất và ổn định cho các hoạt động phòng chống thuốc lá.

Theo Dự thảo Luật Phòng bệnh đề xuất vốn điều lệ ban đầu của Quỹ Phòng bệnh phần lớn lấy từ kết dư của Quỹ PCTHTL và tiếp tục sử dụng 2% khoản đóng góp bắt buộc từ doanh nghiệp thuốc lá. Vậy nếu chỉ dựa vào nguồn của thuốc lá, Quỹ Phòng bệnh có đủ để gánh toàn bộ chi phí phòng bệnh của quốc gia?

Trước vấn đề này, các chuyên gia cho rằng, Việt Nam có thể tham khảo mô hình quốc tế: ngoài thuốc lá, nhiều nước thu thêm từ rượu bia để tạo nguồn thu đủ lớn cho các chương trình phòng bệnh. Nếu không mở rộng nguồn thu theo hướng này, Quỹ Phòng bệnh sẽ thiếu hụt nghiêm trọng và không thể thực hiện nhiệm vụ rộng lớn của mình.

Nhập quỹ chống thuốc lá, nguy cơ “xóa sổ” 10 năm nỗ lực?

Trong 10 năm qua, Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu quan trọng trong công tác phòng chống tác hại thuốc lá. Tỷ lệ hút thuốc ở nam giới giảm từ 45,3% năm 2015 xuống 35,3% năm 2024. Hàng loạt chiến dịch, mô hình thí điểm, can thiệp cộng đồng và hỗ trợ kỹ thuật đã được triển khai nhờ nguồn lực ổn định của Quỹ PCTHTL.

Nếu nguồn quỹ này bị hòa vào một quỹ lớn hơn mà không bảo đảm dòng kinh phí riêng, những kết quả phòng chống tác hại của thuốc lá trong 10 năm qua có thể bị đảo ngược. Đáng lo hơn, sự xuất hiện của thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng và nhiều sản phẩm mới đang khiến công tác phòng chống thuốc lá nặng nề hơn rất nhiều đòi hỏi kinh phí liên tục và gia tăng, không thể bị phân tán.

GS.TS Nguyễn Anh Trí, đại biểu Quốc hội đoàn Hà Nội. (Ảnh: Quochoi.vn).

ĐBQH GS.TS Nguyễn Anh Trí khẳng định: “Nếu không có quỹ riêng, chúng ta sẽ thất bại”. Trong phiên thảo luận tại Quốc hội, Đại biểu Nguyễn Anh Trí (TP. Hà Nội) nhấn mạnh: “Công tác phòng, chống thuốc lá truyền thống chưa thực sự tốt… nay lại thêm thuốc lá mới thì còn cam go hơn. Nếu không có một quỹ riêng để làm rốt ráo và quyết liệt hơn thì những kết quả mong manh trong hơn 10 năm vừa qua sẽ bị mất nốt, chúng ta sẽ thất bại. Đặc biệt trong bối cảnh tình trạng sử dụng thuốc lá điện tử ở giới trẻ đang tăng mạnh.”

Do đó, để bảo đảm cơ chế tài chính độc lập cho hoạt động phòng, chống tác hại thuốc lá, đặc biệt là bảo vệ những thành quả trong phòng chống tác hại thuốc lá trong giai đoạn tới cần đảm bảo kinh phí ổn định, không bị phân tán, đặc biệt trong giai đoạn xuất hiện các sản phẩm thuốc lá thế hệ mới.Bảo vệ thành quả giảm tỷ lệ hút thuốc đã đạt được sau 10 năm nỗ lực. Tránh rủi ro gián đoạn chương trình, gây lãng phí đầu tư đã thực hiện.

Bên cạnh đó, cần đảm bảo nguồn tài chính tạo nguồn lực đủ mạnh cho các chiến dịch truyền thông, giám sát, thực thi pháp luật và hỗ trợ kỹ thuật – những hoạt động cốt lõi vốn do Quỹ PCTHTL đảm nhiệm, đồng thời phù hợp thông lệ quốc tế, nơi đa số quốc gia duy trì quỹ thuốc lá riêng biệt để đảm bảo hiệu quả.

Theo các chuyên gia, muốn phòng bệnh bền vững, cần mở rộng nguồn thu không thể chỉ dựa vào thuốc lá. Một Quỹ Phòng bệnh đủ mạnh là rất cần thiết. Tuy nhiên, không thể hình thành bằng cách rút toàn bộ nguồn lực từ Quỹ PCTHTL vốn đang chi trả gần như toàn bộ hoạt động phòng, chống thuốc lá cả nước.

Thanh Hà