Dược liệu Việt Nam: Từ tri thức dân gian đến chuỗi giá trị hiện đại

Việt Nam từ lâu được biết đến là quốc gia sở hữu nguồn tài nguyên sinh học phong phú, trải dài từ miền núi cao phía Bắc đến đồng bằng và duyên hải phía Nam. Trong kho tàng ấy, cây dược liệu chiếm một vị trí đặc biệt, không chỉ bởi giá trị chăm sóc sức khỏe mà còn vì chúng gắn liền với tri thức dân gian, được lưu truyền qua nhiều thế hệ trong cộng đồng các dân tộc.

Những bài thuốc từ lá rừng, củ, vỏ cây, hay những cách kết hợp dược liệu giản dị trong đời sống hằng ngày đã tạo nên nền tảng vững chắc cho y học cổ truyền Việt Nam. Tri thức ấy là tài sản vô giá, phản ánh sự thích ứng khéo léo của con người với thiên nhiên và cũng là cội nguồn cho những bước đi phát triển của ngành dược liệu hiện nay.

Tuy nhiên, từ kho tàng tri thức quý giá ấy đến việc hình thành một ngành kinh tế hiện đại là một chặng đường dài. Trong nhiều năm, cây dược liệu chủ yếu được khai thác tự phát, sản xuất nhỏ lẻ, phân tán. Nhiều địa phương trồng cây thuốc nhưng chưa có sự liên kết vùng, chưa tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế, dẫn đến chất lượng thiếu đồng đều, giá trị kinh tế thấp. Phần lớn sản phẩm mới dừng lại ở dạng nguyên liệu thô, bán ra thị trường với giá rẻ và phụ thuộc nhiều vào các khâu trung gian. Chính vì vậy, tiềm năng to lớn của dược liệu Việt Nam chưa được khai thác xứng tầm, dù nhu cầu trong nước và quốc tế ngày càng tăng.

Nhận thấy vấn đề đó, trong giai đoạn 2024-2025, Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách quy hoạch và phát triển vùng dược liệu trọng điểm. Tám vùng sinh thái đặc thù đã được xác định, trong đó miền núi phía Bắc nổi lên như trung tâm cung ứng nguyên liệu dược liệu quan trọng. Đây là bước đi chiến lược, vừa nhằm bảo tồn nguồn gen quý hiếm, vừa định hướng phát triển cây dược liệu thành nguồn lực kinh tế gắn với sinh kế bền vững của đồng bào.

Trường hợp Lào Cai là ví dụ tiêu biểu. Bằng việc đưa các loại cây như atiso, chè dây, giảo cổ lam vào quy hoạch vùng trồng đạt chuẩn GACP-WHO, tỉnh đã biến những tri thức dân gian thành lợi thế kinh tế. Không chỉ dừng ở việc trồng và thu hái, Lào Cai còn phát triển sản phẩm OCOP mang thương hiệu địa phương, tạo công ăn việc làm và thu nhập ổn định cho người dân, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số.

Thành công ở đây chứng minh rằng khi tri thức dân gian được kết hợp với khoa học kỹ thuật hiện đại, khi mô hình hợp tác xã và doanh nghiệp tham gia sâu vào chuỗi sản xuất - tiêu thụ, cây dược liệu hoàn toàn có thể thoát khỏi thân phận 'hàng thô' để trở thành sản phẩm có giá trị gia tăng, đủ sức cạnh tranh trên thị trường rộng lớn.

Điểm then chốt của tiến trình này chính là chuỗi giá trị hiện đại. Thay vì chỉ khai thác hoặc trồng manh mún, việc phát triển dược liệu ngày nay hướng tới một quy trình khép kín: chọn giống – trồng trọt - thu hái - sơ chế - chế biến sâu - thương mại hóa. Lợi ích lớn nhất là đảm bảo nguồn nguyên liệu ổn định cho y học cổ truyền và các loại thuốc thiết yếu có nguồn gốc thảo dược.

Đồng thời, người dân có cơ hội chăm sóc sức khỏe bằng chính những loại cây quen thuộc, chi phí thấp nhưng hiệu quả cao. Song để đạt được điều đó, các vùng trồng phải tuân thủ nghiêm ngặt tiêu chuẩn GACP-WHO về thực hành tốt trồng trọt và thu hái dược liệu. Đây là thách thức lớn, bởi đa phần hộ dân vẫn quen với tập quán canh tác truyền thống, khó thay đổi trong thời gian ngắn.

Việt Nam đang đẩy mạnh bản địa hóa cây dược liệu, kết hợp tri thức dân gian với tiêu chuẩn hiện đại, nhằm bảo tồn nguồn gen, phát triển kinh tế vùng và nâng cao chăm sóc sức khỏe cộng đồng.

Ngoài kỹ thuật, một thách thức khác không kém phần nghiêm trọng là sự mai một tri thức bản địa. Khi lớp trẻ rời bỏ nông thôn để tìm kiếm công việc khác, những kinh nghiệm quý báu trong việc nhận biết, sử dụng và bảo quản dược liệu đứng trước nguy cơ thất truyền. Việc ghi chép, nghiên cứu và bảo hộ tri thức cộng đồng trở thành nhiệm vụ cấp thiết, không chỉ nhằm bảo tồn văn hóa mà còn để bảo đảm nguồn dữ liệu khoa học cho sự phát triển lâu dài.

Bên cạnh đó, vai trò của doanh nghiệp cũng ngày càng quan trọng. Nếu không có khâu bao tiêu, hỗ trợ kỹ thuật, xây dựng thương hiệu vùng và đầu tư chế biến sâu, cây dược liệu khó lòng vươn ra thị trường lớn. Những dự án hợp tác giữa doanh nghiệp, quỹ phát triển và hợp tác xã đã chứng minh hiệu quả, tạo ra sản phẩm vừa đạt chuẩn chất lượng vừa khẳng định được chỗ đứng trên thị trường.

Theo số liệu năm 2024, một số dược liệu như quế, hồi đã đóng góp đáng kể vào kim ngạch xuất khẩu. Nhưng điểm yếu vẫn lặp lại: xuất khẩu chủ yếu ở dạng thô, giá trị gia tăng thấp, phụ thuộc vào thương lái và thị trường trung gian. Muốn thay đổi cục diện, Việt Nam cần tập trung phát triển công nghiệp chế biến trong nước, xây dựng chuỗi giá trị hoàn chỉnh, gắn chặt giữa vùng trồng và nhà máy chế biến, từ đó vừa nâng cao thu nhập cho nông dân, vừa đưa thương hiệu dược liệu Việt Nam ra thị trường quốc tế với vị thế ngang tầm.

Có thể thấy, câu chuyện dược liệu Việt Nam không còn dừng ở việc giữ lại một phần văn hóa truyền thống. Đó là hành trình đưa tri thức dân gian tiến vào đời sống hiện đại bằng cách xây dựng chuỗi giá trị chuyên nghiệp. Khi Nhà nước có chính sách hỗ trợ, khi cộng đồng và doanh nghiệp cùng tham gia, cây thuốc bản địa sẽ không chỉ là nguồn nguyên liệu y học, mà còn là động lực kép: bảo tồn văn hóa và phát triển kinh tế bền vững.

Chặng đường đưa dược liệu Việt Nam từ tri thức dân gian đến chuỗi giá trị hiện đại vẫn còn nhiều khó khăn. Nhưng với sự quy hoạch của Nhà nước, sự tham gia của doanh nghiệp và cộng đồng, cây thuốc bản địa có cơ hội trở thành ngành hàng chiến lược: vừa bảo tồn văn hóa, vừa nâng cao thu nhập, vừa khẳng định thương hiệu Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Chương trình vinh danh vì sự phát triển dược liệu Việt Nam.

Thành Long