Giữ 'hồn' nghề cốm, tạo sinh kế cho đồng bào vùng cao

Đây được xem là đại lễ của đồng bào dân tộc thiểu số địa phương giống như dịp Tết Nguyên Đán của người Kinh. Trong ngày Tết này, cốm là món ăn chính không thể thiếu trong mâm lễ cúng. Nhiều địa phương của Lào Cai đang từng bước khôi phục và phát triển nghề làm cốm truyền thống nhằm bảo tồn nghi lễ văn hóa nghề truyền thống, đồng thời phát huy giá trị kinh tế nông nghiệp, du lịch.
*Bảo tồn nghi lễ truyền thống

Những địa điểm ngắm ruộng bậc thang đẹp vào mùa thu ở Sa Pa đó là các xã Tả Van, Lao Chải, Tả Phìn. Ảnh: Vũ Hoàng Kiều My/TTXVN

Đã thành thông lệ, sáng sớm diễn ra nghi lễ, chị Vàng Thị Hiên, thôn Tả Van Giáy ra mảnh ruộng của nhà mình, chọn những bông lúa nếp chín bánh tẻ vừa đủ độ dẻo, ngắt mang về làm cốm. Chị cho biết, khi ngắt lúa về, hạt lúa nếp phải còn chút sữa ở đầu hạt, vỏ hơi lam vàng và hạt chưa chín hết, khi làm hạt cốm vừa dẻo vừa thơm. Lúa nếp ngắt về được chế biến ngay, bởi nếu để mấy hôm sau mới làm sẽ mất đi nhiều hương thơm và độ dẻo. Sau khi sàng sảy lấy những hạt chắc, lúa được đưa vào rang và giã đều cho bong vỏ trấu bên ngoài, rồi sàng sảy hết cám, vỏ trấu. Lúc này, những hạt cốm xanh tươi bắt đầu thành hình với mùi thơm hấp dẫn. Để cốm dẻo và xanh hơn, tiếp tục cho cốm vào cối giã một lần nữa. Sau lần giã này, cốm được sàng bỏ cám rất kỹ trước khi đưa vào sử dụng.

“Ngày lành tháng tốt, gia đình tôi cũng có cốm, xôi, gà, vịt, bạc với hương để thắp dâng lên thần linh và tổ tiên, cầu mong thầy giúp đỡ làng bản sang năm được mùa, tất cả mạnh khỏe”, chị Vàng Thị Hiên cho biết.

Tết cơm mới của người Tày xã Khánh Yên còn được gọi là lễ “Kin khẩu mẩu" diễn ra khi sắp kết thúc hai vụ gieo trồng chính trong năm. Theo phong tục truyền thống của người Tày, gia đình nào có “ma nhà,” có cối hương thờ cúng cha mẹ, ông bà, hàng năm đều phải tổ chức lễ cúng cơm mới. Trước đó, thầy mo có uy tín trong vùng chọn một ngày lành, sau đó, báo cho mọi người biết để tổ chức lễ. Tất cả gia đình trong vùng đều tổ chức lễ vào ngày này.

Buổi sáng tổ chức lễ, người dân chọn một vài bông lúa đẹp nhất trong ruộng, cắt cả bông mang về nhà. Sau đó, đun sôi một ít nước và thả bông lúa mới vào rồi mang bát nước cùng bông lúa lên bàn thờ thắp hương dâng cúng tổ tiên, cầu mong mùa màng bội thu.

Anh An Văn Phong, xã Chiềng Ken cho biết, trong lễ ăn mừng cơm mới của người Tày, từ cốm, người ta có thể chế biến thành nhiều món ngon hấp dẫn khác nhau như xôi, chè, cháo, bánh... với hương vị ngọt bùi, màu sắc đẹp mắt để dâng lễ cúng. Nếu như ở nhiều địa phương, nghề làm cốm đang dần bị mai một, ở Lào Cai nhờ lễ ăn mừng cơm mới, hội cốm vùng cao đã trở thành nét đẹp văn hóa ẩm thực được duy trì, tiếp nối của đồng bào các dân tộc thiểu số.

*Phát huy giá trị kinh tế, du lịch

Không chỉ là sản phẩm ẩm thực mang giá trị văn hóa, cốm Lào Cai hôm nay còn đang trở thành hàng hóa, góp phần tạo sinh kế, nâng cao thu nhập cho bà con vùng cao. Từ nét đẹp truyền thống, cốm đã và đang khẳng định vị trí trong câu chuyện phát triển kinh tế nông thôn gắn với bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc.

Vừa qua, tại Festival “Nghiêng say mùa Thu” Bắc Hà năm 2025, hoạt động làm cốm tại Dinh thự Hoàng A Tưởng được tái hiện.

Được trực tiếp tham gia vào quy trình làm ra những hạt cốm dẻo thơm, chị Nguyễn Mai Liên, du khách đến từ Thành phố Hồ Chí Minh hào hứng chia sẻ: "Tôi được ăn cốm nhiều lần nhưng đây là lần đầu tiên được tự tay làm cốm, trải qua các công đoạn từ hái lúa đến rang, giã... nên càng thêm trân trọng những hạt cốm dẻo thơm và công sức của người nông dân".

Cốm Bắc Hà có lợi thế đặc biệt bởi hội tụ nhiều yếu tố: khí hậu vùng cao mát mẻ, thổ nhưỡng phù hợp cho nếp thơm, kinh nghiệm chế biến truyền thống, độc đáo. Những điều kiện này tạo ra hương vị cốm riêng biệt. Trong bối cảnh phát triển du lịch cộng đồng mạnh mẽ tại Bắc Hà, cốm không chỉ đơn thuần là sản phẩm dâng cúng trong nghi lễ mừng cơm mới hay sản phẩm nông nghiệp thuần túy mà trở thành sản phẩm du lịch đặc sắc mang giá trị văn hóa và kinh tế.

Theo thống kê của xã Bắc Hà, hiện nay, tại các thôn Tà Chải, Na Hối... đã có hàng trăm hộ tham gia sản xuất cốm. Vào vụ, mỗi ngày chợ phiên Bắc Hà tiêu thụ hàng trăm kg cốm tươi. Giá bán dao động từ 120.000 - 150.000 đồng/kg, mang lại nguồn thu đáng kể. Các gia đình thu nhập có thể lên tới hàng chục triệu đồng mỗi vụ cốm, góp phần cải thiện đời sống. Không chỉ dừng lại ở cốm tươi, bà con chế biến thêm nhiều sản phẩm từ cốm như, bánh cốm, xôi cốm, chè cốm, rượu ngâm cốm...

Phụ nữ Tổ hợp tác thôn Na Lo còn khéo léo chế biến những hạt lúa nếp nương thành sản phẩm có giá trị cao hơn như: Cốm Na Lo - sản phẩm được cấp 3 sao OCOP.

Chị Lù Thị Tươi, Tổ hợp tác thôn Na Lo cho biết, ngay từ giữa tháng 8, Tổ hợp tác đã có cốm cung cấp ra thị trường.

“Cốm liên tục được sản xuất mới chia làm nhiều đợt trong ngày. Tổ hợp tác cũng như hơn 30 hộ của thôn có sản xuất cốm luôn có đơn đặt hàng đi khắp trong và ngoài tỉnh, được khách hàng yêu thích, tin dùng trong nhiều năm qua”, chị Lù Thị Tươi chia sẻ thêm.

Nhằm thúc đẩy du lịch cộng đồng, quảng bá sản phẩm OCOP, thu hút đầu tư và nâng cao đời sống kinh tế - xã hội địa phương, từ ngày 13 - 21/9/2025, UBND xã Tú Lệ tổ chức Lễ hội Cốm chủ đề "Hương sắc mùa thu Tú Lệ" với hoạt động hấp dẫn hứa hẹn mang đến nhiều trải nghiệm đáng nhớ cho du khách gần xa.

Tại Lễ hội, du khách và người dân được hòa mình vào không khí sôi nổi với chuỗi hoạt động: Trưng bày cốm Tú Lệ - sản vật nổi tiếng của vùng đất; hội thi giã cốm, chọi dê; trưng bày mâm cỗ truyền thống; thi trang phục dân tộc; trải nghiệm quy trình làm cốm nếp Tan Nà Lóng… Nhiều trò chơi dân gian hấp dẫn như, kéo co, bịt mắt bắt vịt, trèo cột mỡ, nhảy bao bố, đẩy gậy, đi cà kheo, đi cầu lắc lư… cũng được tổ chức, tạo sân chơi vui tươi, gắn kết cộng đồng. Hoạt động văn nghệ dân gian và cuộc thi “Nét đẹp con gái miền đất Cốm”... hứa hẹn mang đến không gian nghệ thuật giàu bản sắc, thu hút đông đảo du khách.

Hương Thu/vnanet.vn