Hai thời điểm lịch sử có hai bài hát

Cách mạng Tháng Tám 1945 nổ ra tại Hà Nội vào ngày 19/8/1945. Bài hát “Diệt phát xít” của Nguyễn Đình Thi chính xác được sáng tác khi tác giả dự Quốc dân Đại hội ở Tân Trào. Nhưng Nguyễn Đình Thi được nghe lần đầu bài hát này sau Cách mạng Tháng Tám, cụ thể là sau ngày 2/9/1945 khi ông về Hà Nội.

Bài hát “Diệt phát xít” viết về hoàn cảnh của nhân dân Việt Nam phải chịu “một cổ hai tròng” là phát xít Nhật và thực dân Pháp: “Việt Nam bao năm ròng rên xiết lầm than/ Dưới ách quân tham tàn đế quốc sài lang/ Loài phát xít cướp thóc lúa cướp đời sống dân mình/ Nào nhà tù, nào trại giam biết bao nhiêu nhục hình/ Đồng bào tuốt gươm vùng lên/ Đã đến ngày trả mối thù chung/ Diệt phát xít giết bầy chó đê hèn của chúng/ Tiến lên nền dân chủ cộng hòa/ Dành lại áo cơm tự do/ Dưới ánh cờ đỏ ánh vàng sao...”.

Năm 1944 và 1945 là thời điểm phát xít Nhật cùng với thực dân Pháp gây ra nạn đói khủng khiếp tại miền Bắc Việt Nam, cả miền Bắc có hơn 2 triệu người chết đói. “Loài phát xít cướp thóc lúa cướp đời sống dân mình” là như vậy. Vì thế, không còn con đường nào khác, “Đồng bào tuốt gươm vùng lên/ Đã đến ngày trả mối thù chung/ Diệt phát xít giết bầy chó đê hèn của chúng/ Tiến lên nền dân chủ cộng hòa”. Khí thế Cách mạng Tháng Tám tràn ngập trong bài hát này. Giữa sống và chết, nhân dân Việt Nam đã quyết chọn con đường sống, và âm nhạc cuộn lên như sóng trào đúng với tinh thần của cuộc cách mạng.

Nhạc sĩ Văn Cao với “Tiến quân ca” - Quốc ca Việt Nam. (Ảnh tư liệu của gia đình nhạc sĩ Văn Cao)

Với nhạc sĩ Văn Cao, thì khi viết bài hát “Tiến quân ca”, ông đồng thời viết bài thơ “Chiếc xe xác qua phường Dạ Lạc” tả cảnh đối nghịch giữa thói ăn chơi “ả đào, thuốc phiện” của những thành phần giàu có trong xã hội thời ấy, và chiếc xe xác chở những thân người chết đói đi qua phố ăn chơi vô cùng phản cảm này: “Ngã tư nghiêng nghiêng xe xác/ Đi vào ngõ khói công yên/ Thấy bâng khuâng lối cỏ hư huyền/ Hương nha phiến chập chờn mộng ảo/ Bánh nghiến nhựa đường nghe sào sạo/ Ai vạc xương đổ sọ xuống lòng xe/ Chiếc quỷ xa qua bốn ngả ê chề/ Chở vạn kiếp đi hoang ra khỏi vực”.

Chính bài thơ “Chiếc xe xác qua phường Dạ Lạc” đã làm nền cho bài hát “Tiến quân ca” bất tử: “Đoàn quân Việt Nam đi, chung lòng cứu quốc/ Bước chân dồn vang trên đường gập ghềnh xa/ Cờ in máu chiến thắng mang hồn nước/ Súng ngoài xa chen khúc quân hành ca/ Đường vinh quang xây xác quân thù/ Thắng gian lao cùng nhau lập chiến khu...”.

Ngày 13/8/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã quyết định chọn bài hát “Tiến quân ca” là Quốc ca của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Cho tới bây giờ và cả trong tương lai, đó vẫn là Quốc ca của đất nước và dân tộc chúng ta.

Nói về cuộc khởi nghĩa tháng Tám năm 1945 tại Quảng Ngãi, thì tôi rất tự hào vì quê hương mình là nơi khởi đầu cuộc khởi nghĩa. Vào ngày 14/8/1945, tại Quảng Ngãi, dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng bộ tỉnh, cuộc khởi nghĩa tháng Tám nổ ra như sấm ran chớp giật. Hiệu lệnh khởi nghĩa bắt đầu từ tiếng trống vang lên ở làng Thi Phổ Nhất, xã Đức Tân, huyện Mộ Đức (nay là xã Mộ Đức) và 2 ngày sau đó đã giành thắng lợi trong toàn tỉnh. Quảng Ngãi trở thành một trong những tỉnh đầu tiên trong cả nước giành chính quyền thành công trong mùa thu cách mạng.

Nhà văn hóa Nguyễn Đình Thi. Ảnh: Báo Công an Nhân dân

Thi Phổ Nhất là làng tôi đó. Theo thầy má tôi kể lại, thì không khí làng tôi những ngày tiền khởi nghĩa thật tưng bừng, đầy hứng khởi. Khắp trong làng, những đội dân binh tập hợp diễu hành chuẩn bị ngày cướp chính quyền. Má tôi tham gia Hội Phụ nữ cứu quốc tỉnh, chị em trong hội đều cắt tóc ngắn, không có súng thì vác dao rựa, đi rầm rập trên Quốc lộ 1, miệng hát vang bài hát: “Cùng nhau đi hồng binh/ Liều thân cho đời sướng/ Mong thế giới đại đồng/ Tiến lên, quân hồng...” (Cùng nhau đi hồng binh - Đinh Nhu).

Tiếng trống khởi nghĩa, nói cho ngay, là vang lên từ nhà tôi, vì Ban Thường vụ Tỉnh ủy Quảng Ngãi họp bàn kế hoạch khởi nghĩa ngay tại nhà tôi, bên dòng sông Thoa. Tỉnh Quảng Ngãi khởi nghĩa thành công, cướp chính quyền vào hàng sớm nhất trong cả nước. Sau ngày Quốc khánh 2/9/1945 tại Hà Nội, lại tiếp tới cuộc vận động bầu cử Quốc hội khóa I vào ngày 6/1/1946. Thầy tôi cùng một số vị tham gia cách mạng bị tù đày, một số vị thân hào, nhân sĩ ủng hộ cách mạng đã trúng cử, trở thành những đại biểu Quốc hội đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Theo thầy tôi kể lại, khi Quốc hội họp phiên đầu tiên tại Hà Nội, thầy tôi có được dự, thì đại biểu Quốc hội trẻ nhất là nhạc sĩ Nguyễn Đình Thi, năm ấy ông mới 24 tuổi. Còn tôi, sinh ra sau ngày bầu cử Quốc hội khóa I, thầy tôi đặt tên tôi là Hồ Thành Công, để ghi nhớ ngày cách mạng thành công, ngày Quốc khánh 2/9, và ngày bầu cử Quốc hội khóa I. Theo tôi nghĩ, thì tên mình đã mang lại may mắn cho chính bản thân mình. Tôi được sinh ra cùng với cuộc cách mạng vĩ đại, lớn lên trong kháng chiến chống Pháp, và trưởng thành trong kháng chiến chống Mỹ.

THANH THẢO