Kèn Pí lè trong đời sống văn hóa của đồng bào Dao Đỏ

Kèn Pí lè thuộc họ hơi, có cấu tạo gồm ba phần chính: đầu thổi, thân kèn, loa kèn. Đầu thổi là một ống đồng nhỏ, nơi người thổi điều khiển hơi để tạo âm thanh. Thân kèn làm bằng gỗ tròn đục rỗng, dài khoảng 40 cm, được chia thành 10 đốt, trong đó 7 đốt ở giữa được dùi các lỗ nhỏ hình tròn theo hàng dọc với khoảng cách đều nhau giúp người chơi tạo ra các cao độ khác nhau. Loa kèn được chế tác từ đồng đúc mỏng, hình chóp cụt, dài 13cm, đường kính khoảng 16cm, có tác dụng khuếch đại âm thanh, tạo tiếng vang xa và tròn đầy.

Theo anh Xiêm Hồng Piao, xóm Lũng Pán, xã Huy Giáp, kèn Pí lè là loại nhạc cụ truyền thống được lưu truyền qua nhiều thế hệ như một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần. Trong quan niệm của người Dao, kèn Pí lè được xem là báu vật của dòng tộc, mang ý nghĩa linh thiêng nên tuyệt đối không được bán, trao đổi hay để thất lạc.

Nhìn bên ngoài, Pí lè có cấu tạo khá đơn giản, nhưng thực tế đây lại là một nhạc cụ khó chinh phục. Người thổi kèn sử dụng kỹ thuật lấy hơi bằng mũi và đẩy hơi qua miệng, luồng hơi đi qua đầu thổi rồi tác động đến các lỗ nhỏ trên thân kèn để tạo ra âm thanh. Trong quá trình biểu diễn, tùy theo từng nghi lễ và sắc thái cảm xúc, người thổi kèn linh hoạt vận dụng kỹ thuật rung, lấy hơi, kết hợp khéo léo với các ngón tay bấm và vuốt trên thân kèn tạo nên những giai điệu phong phú. Để thổi được tiếng kèn hay, người học cần có niềm say mê, sự kiên trì và luyện tập lâu dài, chỉ khi hiểu rõ từng làn hơi, từng nốt rung mới có thể truyền tải hết tâm hồn và cảm xúc của người Dao qua tiếng kèn.

Kèn Pí lè là biểu tượng của tâm hồn, tín ngưỡng và bản sắc văn hóa được lưu truyền qua bao thế hệ của người Dao đỏ.

Pí lè có thể thổi được 72 làn điệu khác nhau, mỗi làn điệu mang một sắc thái riêng. Trong lễ cưới, tiếng kèn vang lên vui tươi, rộn ràng thể hiện niềm hân hoan chúc phúc cho đôi lứa. Trong đám tang, giai điệu lại trở nên nỉ non, trầm buồn như lời tiễn biệt linh hồn người đã khuất. Trong lễ cấp sắc, âm điệu khi trầm, khi bổng tượng trưng cho hành trình trưởng thành trong cuộc đời.

Đặc biệt, theo phong tục cổ truyền, lễ cưới được xem là nghi lễ quan trọng nhất trong đời người, do vậy, ngày hạnh phúc của những chàng trai cô gái Dao Đỏ, tiếng kèn Pí lè lại cất vang. Với ý niệm tiếng kèn có khả năng xua đuổi điều xui xẻo, mang lại bình an, may mắn nên trong đoàn rước dâu, đội kèn luôn đi trước mở đường cho hạnh phúc, thịnh vượng và khởi đầu tốt đẹp của cuộc sống lứa đôi.

Tại lễ cưới, kèn được sử dụng ở nhiều thời điểm khác nhau, mỗi làn điệu, mỗi nhịp thổi đều tương ứng với nghi lễ đang diễn ra. Nếu điệu kèn rước dâu có tiết tấu vui nhộn, rộn rã thì điệu kèn khóa chân nhà gái lại mang giai điệu dập dìu, thân thương thể hiện tình cảm trân trọng, quý mến của gia đình nhà trai. Đặc biệt, trong lễ bái tổ, khi cô dâu chú rể tạ ơn cha mẹ và bề trên, tiếng kèn trở nên chậm rãi, trầm lắng, như lời tri ân sâu nặng. Đến khi nâng chén rượu mừng hạnh phúc, nhịp kèn lại rộn ràng, tươi sáng như lời chúc phúc gửi đến đôi trẻ. Hòa cùng tiếng kèn là âm thanh chiêng, chũm chọe tạo nên không khí linh thiêng hân hoan, trang trọng đong đầy niềm vui.

Không chỉ là nhạc cụ chứng giám cho hạnh phúc lứa đôi, tiếng kèn Pí lè còn được ví như “ông tơ, bà nguyệt” se duyên, đưa các đôi trai gái người Dao xích lại gần nhau hơn. Chính nhờ tiếng kèn hòa cùng điệu hát Páo dung mà nhiều đôi trai gái đã tìm thấy nhau và nên duyên vợ chồng.

Tiếng kèn Pí lè không chỉ là âm thanh của lễ hội, của nghi lễ, mà còn là tiếng lòng của con người gửi gắm vào thiên nhiên, đất trời và tổ tiên. Âm thanh ấy như kể lại những câu chuyện về cuộc sống, tình yêu, lòng hiếu thảo và niềm tin vào những điều tốt đẹp. Giữ gìn và phát huy giá trị của kèn Pí lè chính là giữ lấy linh hồn văn hóa của dân tộc Dao Đỏ, để ngọn lửa truyền thống ấy sáng mãi trong đời sống hôm nay và mai sau.

Thanh Tú