Khai hạ - lễ hội lớn nhất của người Mường

Thầy mo và người dân đang rước kiệu dâng hương trong Lễ hội Khai hạ.

Lễ hội Khai hạ của người Mường (Hòa Bình) có từ lâu đời, lớn nhất của đồng bào nơi đây và được Bộ VH-TT&DL công bố quyết định là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2022.

Lễ hội dân gian lớn nhất

Khai hạ hay còn gọi là lễ xuống đồng, mở cửa rừng được tổ chức gắn liền với nền nông nghiệp lúa nước, mang nhiều dấu ấn của văn minh Việt cổ. Lễ hội mang ý nghĩa tôn kính các vị thần linh, tưởng nhớ những người đã có công lập đất, lập mường. Qua đó, người dân địa phương cầu mong vạn vật phát triển thuận lợi, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, hạnh phúc, những điều tốt đẹp đến với xóm làng.

Hòa Bình có 4 vùng Mường lớn như: Bi, Vang, Thàng, Động. Lễ hội Khai hạ ở mỗi vùng diễn ra thời gian và địa điểm khác nhau, đều gắn liền với lịch sử của các vị thần.

Lễ hội Khai hạ Mường Bi ở huyện Tân Lạc được tổ chức vào ngày mồng 7, 8 tháng Giêng hàng năm, là hoạt động mang tính cộng đồng, gắn với các truyền thuyết: Quốc Mẫu Hoàng Bà (thân mẫu của Đức Thánh Tản - người đã chỉ dạy cho con dân Mường Bi cách làm ruộng, cách ăn, ở); Tản viên Sơn Thánh (con rể của Vua Hùng Vương thứ 18, người có công giúp vua chống giặc ngoại xâm, mang lại sự bình yên cho nhân dân); Ải Lý, Ải Lo (hai vị thần đã dạy cho con dân Mường Bi cách đào mương dẫn nước).

Lễ hội Khai hạ Mường Vang được tổ chức vào ngày mồng 4 tháng Giêng tại miếu Áng Ka và tại mái đá làng Vành, xã Yên Phú (Lạc Sơn) vào ngày mồng 7 tháng Giêng.

Lễ hội Khai hạ Mường Thàng (Cao Phong) tổ chức vào ngày mồng 5 - 6 tháng Giêng tại miếu Cả, xã Dũng Phong. Tại vùng Mường Thàng, huyện Kim Bôi, Lễ hội Khai hạ được tổ chức vào ngày mùng 3 tháng 5 âm lịch tại miếu Mường Chanh.

Ông Bùi Văn Tinh - Chủ tịch UBND huyện Tân Lạc cho biết: Lễ hội Khai hạ Mường Bi là lễ hội dân gian gắn liền với nền nông nghiệp lúa nước, mang dấu ấn của nền văn minh Việt cổ được tổ chức hàng năm.

Truyền thuyết kể rằng, các vị thần đã dạy bà con Mường Bi cách đào mương dẫn nước tưới cho đồng ruộng tươi tốt, giúp người dân có cuộc sống ấm no và sung túc. Để gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc, chính quyền địa phương đã tuyên truyền, vận động người dân chung tay bảo tồn, gìn giữ nguyên vẹn các giá trị truyền thống của ông cha truyền lại. Từ năm 2002 đến nay, huyện đã phục dựng và duy trì tổ chức Lễ hội Khai hạ Mường Bi thường xuyên vào mỗi dịp Xuân về.

Hàng năm vào dịp Xuân về, người dân xứ Mường đều tổ chức Lễ hội Khai hạ.

Tưởng nhớ người có công lập đất, lập mường...

Theo ông Tinh, truyền thuyết về Lễ hội Khai hạ tại các vùng Mường rất đặc sắc, ấn tượng, mang ý nghĩa tâm linh. Ở Mường Vang tương truyền rằng, từ rất lâu, không nhớ năm nào, tháng nào, có một người phụ nữ ở trong Mường Chu Đồng ra lập trại ở làng Lông, người Mường Mương gọi là Nàng Cô Hai.

Nàng Cô Hai đã tập hợp dân Mường Mương - Chóng đi đắp bai Vồng Tràng thành đập, lấy nước tưới cho đồng ruộng. Từ khi có đập, ruộng đồng Mường Mương - Chóng được tưới nước đủ đầy, lúa tươi tốt hẳn lên, dân trong vùng không lo đói kém như trước nữa.

Sau này người Mường Mương - Chóng học theo Nàng Cô Hai đắp nhiều bai khác lấy nước tưới cho đồng ruộng. Vì thế, đời sống của bà con trong vùng ngày càng ấm no, hạnh phúc.

Thấy mường Mương - Chóng ngày càng giàu có, lang Mường Ót ghen tức vu vạ cho Nàng Cô Hai, rồi giết chết nàng. Nhớ tới công lao to lớn của Nàng Cô Hai, dân Mường Mương cho thi hài của nàng vào hai chiếc “xanh tám” (quan tài được làm bằng thân gỗ to úp lên nhau), mang đi chôn cất trên một ngọn đồi, ngay cạnh đập Vồng Tràng.

Sau đó, ngọn đồi được đặt tên là đồi Bông Niêu. Sau khi Nàng Cô Hai chết, hàng ngày trên thửa ruộng bên dưới đồi Bông Niêu, dưới chân gốc thị nghìn năm tuổi xuất hiện một con gà trắng thường ra đó kiếm ăn. Người dân trong mường đuổi nhưng gà không đi, họ cho rằng đó là Nàng Cô Hai hóa thành.

Để tưởng nhớ công ơn của bà, dân mường Mương - Chóng lập miếu thờ ngay tại gốc thị sát ruộng Áng Ka. Hàng năm vào ngày mồng 4 tháng Giêng (theo lịch Mường Vang), người Mường trong vùng lại tổ chức lễ cúng cho bà, cầu xin Nàng Cô Hai phù hộ cho mùa màng tươi tốt, bội thu, mưa thuận gió hòa.

Đồ tế trong Lễ Khai hạ có hàng trăm bát đĩa, lá lót bày lên hàng chục mâm cỗ đặt trên bàn thờ và trên mặt sàn nhà, miếu thờ. Mỗi mâm bày 1 chai rượu, 1 chén uống rượu, 1 bát cơm, 1 đôi đũa, 1 chiếc tăm, 1 đĩa trầu cau, 1 bát nước, 5 chiếc bánh giầy, 5 tấm bánh chưng ống, một đĩa thịt gà, xôi trắng.

Trên mỗi mâm đều cắm hương. Sau khi chuẩn bị xong các lễ vật để dâng cúng, thầy tế xướng lên những lời văn khấn cổ, cầu cho mùa màng tốt tươi, mưa thuận gió hòa, nhân dân an thái.

Tiếp theo đó là Lễ rước kiệu Thánh từ đền ra bãi hội và rước trở về đền. Đám rước được tổ chức long trọng với cờ quạt, đồ nghi trượng cùng các vị cao niên, các vị thầy tế và toàn thể người dân trong vùng.

Trong Lễ hội Khai hạ ở Mường Bi có tục tu sửa mương Lò - con mương đảm nhiệm việc tưới tiêu cho cánh đồng lúa toàn vùng. Theo quy ước, mỗi gia đình trong vùng đều cử một người tham gia vào công việc chung như: Nạo vét lòng mương, lưu thông dòng chảy.

Trong tiếng chiêng rộn rã, thúc giục của các giáp, mỗi người đều hăng say làm việc cho tới khi con mương được tu sửa xong. Mọi người nghỉ tay, cùng dùng cơm và bước vào phần hội với những trò chơi dân gian như bắn nỏ, kéo co, đánh cù, đánh mảng...; thi hát sắc bùa, hát đối đáp... Bên cạnh đó, lễ hội còn có nghi thức luống cày đầu tiên như một hình thức để tưởng nhớ tới công lao của bà dành cho người dân.

Lễ hội người dân xuống đồng cấy lúa, cầu cho một mùa màng tươi tốt, lúa vàng bội thu, năm mưa thuận, gió hòa.

Nhiều hoạt động được tổ chức trong Lễ hội Khai hạ như: Đi cà kheo, hát đang Mường, trình diễn trang phục Mường.

Sức sống mãnh liệt...

Ở Mường Thàng, huyện Cao Phong theo lời kể của các cụ cao niên, miếu Cả ở xã Dũng Phong thờ tam vị Tản Viên Sơn Thánh. Theo sự tích vùng Ba Vì - Sơn Tây, sông Tích Giang, các vùng Mường cổ ở Hòa Bình đều thờ Thánh Tản Viên (người Mường Hòa Bình gọi là Thánh Đản).

Các triều đại nhà nước phong kiến Việt Nam đều phong mỹ tự gọi là “Thượng Đẳng Phúc Thần”. Cũng như đồng bào Mường ở các vùng khác, bà con người Mường ở Mường Thàng thờ vọng Thánh Đản tại ngôi miếu của mình.

Người Mường Động (huyện Kim Bôi) kể rằng, từ thời xa xưa có 3 anh em nhà vua đi dẹp loạn, hành quân qua đây, thấy khu vực này có địa thế đẹp, xung quanh bốn bên quan sát tốt nên đã dừng chân tại núi Khụ Động.

Tại đây, người em út bị chó ngao cắn vào chân nên không thể tiếp tục hành quân được nữa. Do vậy, người em út phải ở lại, được người dân vùng mường này nuôi ăn.

Sau khi khỏe mạnh, cảm động trước tình cảm của dân mường, ông quyết định ở lại và dạy bà con nơi đây cách đào mương bai, làm ruộng, cấy lúa nước. Sau khi ông mất, dân làng lập miếu thờ ông. Hàng năm tổ chức lễ cúng để tạ ơn ông dạy dân vùng mường cách đào mương, trồng lúa. Trong miếu cũng thờ vọng hai người anh của ông.

Ông Nguyễn Văn Toàn - Phó Chủ tịch UBND tỉnh Hòa Bình chia sẻ: Lễ hội mang ý nghĩa tôn kính các vị thần linh, tưởng nhớ những người đã có công lập đất, lập mường và cầu mong vạn vật phát triển thuận lợi, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, hạnh phúc, những điều tốt đẹp đến với người dân, xóm bản. Lễ hội là dịp để người dân hội tụ, cùng nhau vui chơi với nhiều hoạt động văn hóa đặc sắc, thể hiện tình đoàn kết dân tộc, cố kết cộng đồng trường tồn.

Các nghệ nhân hòa tấu Chiêng Mường trong Lễ hội Khai hạ.

Các nghệ nhân thực hiện phần nghi lễ trong Lễ hội Khai hạ ở huyện Tân Lạc.

Không những thế, Lễ hội Khai hạ còn có sức sống mãnh liệt trong đời sống của người dân, cộng đồng dân cư. Mọi người tham gia với ý thức trách nhiệm cao, tự nguyện và thành kính với các nghi trình, nghi thức trong phần lễ, nhiệt huyết tham gia các trò chơi, hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể dục thể thao trong không gian của lễ hội.

Trải qua bao thăng trầm, biến thiên của lịch sử và sự đổi thay của đời sống kinh tế - xã hội, đến nay Lễ hội Khai hạ vẫn được người Mường tổ chức thường niên. Các nghi thức về phần lễ, phần hội tuy có nhiều biến đổi để phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh mới, nhưng về cơ bản vẫn giữ được các yếu tố truyền thống.

Phần lễ được tổ chức trang trọng, linh thiêng và thành kính. Phần hội với các trò chơi phong phú, hấp dẫn, bảo tồn có chọn lọc những phong tục tập quán tốt đẹp của dân tộc như: Hát đang, bộ mẹng, hát đối đáp, trình diễn Chiêng Mường. Cùng với đó, là tổ chức các trò chơi dân gian gồm: Ném còn, đánh mảng, thi đan lát, dệt thổ cẩm, trình diễn một số nghề thủ công… thể hiện bản sắc văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc Mường.

Để gìn giữ nét đẹp văn hóa đặc sắc dân tộc, những năm qua vào mỗi dịp Xuân về, Lễ hội Khai hạ được các cấp chính quyền địa phương tổ chức thường niên góp phần giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc.

Qua đó, tuyên truyền về giá trị lịch sử, văn hóa, nâng cao nhận thức trong việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc; quảng bá sản phẩm du lịch Hòa Bình đến với du khách trong nước, quốc tế. Từ đó, thu hút đông đảo du khách thập phương về tham dự mỗi mùa lễ hội.

Với ý nghĩa và giá trị sâu sắc đó, năm 2022, Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường tỉnh Hòa Bình đã được Bộ VH-TT&DL công nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đầu năm 2023, lễ hội này được tổ chức quy mô cấp tỉnh tại Mường Bi (Tân Lạc).

Thời gian tới Hòa Bình sẽ tiếp tục tăng cường công tác quản lý Nhà nước về tổ chức Lễ hội Khai hạ. Nâng cao vai trò lãnh đạo của cấp ủy, chính quyền địa phương, cơ quan chuyên môn trong công tác chỉ đạo, quản lý và hướng dẫn toàn bộ hoạt động của lễ hội. Hòa Bình cũng sẽ tổ chức tuyên truyền, quảng bá và tôn vinh Lễ hội Khai hạ của dân tộc Mường với cộng đồng các dân tộc anh em trong tỉnh nói riêng và các dân tộc trên cả nước nói chung. Đồng thời, có chính sách tôn vinh những nghệ nhân, những người có công sưu tầm, lưu giữ tri thức và truyền dạy tri thức dân gian về Lễ hội Khai hạ. Từ đó để bảo tồn, giữ gìn và phát triển lễ hội truyền thống đặc sắc này. Ông Nguyễn Văn Toàn

Hà Hoàng