Làng Thêu ren 700 năm tuổi chinh phục Thế giới

Không chỉ là một phần của bức tranh du lịch kỳ vĩ, Văn Lâm còn là cái nôi của một di sản văn hóa đã tồn tại suốt hơn 700 năm nghề thêu ren thủ công.

Làng nghề thu hút đông đảo khách du lịch quốc tế.

Trong thời đại công nghiệp hóa và du lịch bùng nổ, Văn Lâm đứng trước một bài toán nan giải là làm thế nào để giữ trọn vẹn tinh hoa thủ công truyền thống, đồng thời biến nó thành động lực phát triển kinh tế bền vững và một điểm sáng trong chuỗi giá trị du lịch đất Cố Đô?

Tinh hoa từ những bàn tay “cung nữ”

Nghề thêu ren Văn Lâm không chỉ là một nghề truyền thống mà còn mang đậm dấu ấn lịch sử hào hùng. Theo các nghệ nhân cao tuổi trong làng kể lại, cái nôi của nghề đã xuất hiện từ thời nhà Trần. Tương truyền, khi vua tôi nhà Trần rút về Ninh Bình trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông, Linh từ Quốc mẫu Trần Thị Dung đã truyền dạy nghề thêu cung đình cho người dân địa phương.

Ban đầu, sản phẩm thêu ren Văn Lâm chủ yếu phục vụ cho nghi thức, nghi lễ văn hóa tâm linh của triều đình và các lễ hội trang trọng, từ áo, mũ đội tế, đến tàn, lọng, y môn trong các ngôi đền, đình.

Một bước ngoặt lớn đến vào năm 1910, khi hai người con của làng là cụ Đinh Ngọc Hênh và cụ Đinh Ngọc Xoan lặn lội lên Hà Nội học kỹ thuật thêu ren kiểu Pháp, sau đó mang về truyền dạy lại cho dân làng. Từ đó, Văn Lâm bước vào một giai đoạn mới, tiếp thu thêm kỹ thuật hiện đại mà vẫn giữ được sự tinh tế của hồn Việt, tạo đà để làng nghề phát triển và vang danh khắp cả nước.

Ngày nay, nghề thêu đã được tỉnh Ninh Bình và Hiệp hội Làng nghề Việt Nam chính thức công nhận, trở thành một trong 12 làng nghề tiêu biểu của cả nước. Đây là minh chứng rõ nét cho sự bền bỉ của người dân Văn Lâm trong việc gìn giữ và phát huy di sản cha ông.

Điều làm nên sự khác biệt của thêu ren Văn Lâm chính là kỹ thuật thủ công tinh xảo, đòi hỏi sự kiên nhẫn và khéo léo tuyệt đối. Công cụ thô sơ nhưng độ khó kỹ thuật lại vô cùng cao.

Trẻ em hứng thú trải nghiệm tại làng nghề.

Các nghệ nhân Văn Lâm đã phát triển những mũi thêu đặc trưng mà hiếm nơi nào có được như: thêu đâm xôi, thêu nối đầu, thêu bó hạt. Trong quá trình thêu, chỉ những người thợ lành nghề mới có thể tự điều chỉnh đường kim, mũi chỉ để bản thêu được mềm mại và sinh động hơn.

Đặc biệt, Văn Lâm nổi tiếng với hai kỹ thuật đỉnh cao là thêu Đơn Sắc (hay thêu chỉ trắng) thay vì dùng màu sắc rực rỡ để tạo nét sinh động, người thợ lại dựa vào sự đơn sắc của chỉ trắng trên nền vải sáng màu để làm nổi bật độ nông sâu, tinh xảo của đường thêu. Kỹ thuật này đòi hỏi người thợ phải cực kỳ tỉ mẩn, vì bất kỳ lỗi nhỏ nào cũng sẽ dễ dàng bị lộ trên nền vải.

Hai là thêu Rua (rút sợi và đan trên sợi): Đây là kỹ nghệ độc đáo và phức tạp nhất, được xem là duy nhất Văn Lâm còn nắm giữ. Người thợ phải dùng kéo hoặc dao nhỏ chích, rút từng sợi vải trên mảnh vải đã được định hình, sau đó dùng chỉ đan thành những bông hoa, cánh lá theo yêu cầu bản vẽ. Thêu rua là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa kỹ thuật và mỹ thuật, mà đến nay, chưa có máy móc nào có thể thay thế được.

Nghệ nhân Vũ Thị Tuệ, Giám đốc Công ty Thêu Ren Mặt Trời Xanh, là một trong những người đã và đang gồng gánh sứ mệnh giữ lửa cho Văn Lâm. Bà không chỉ là một người làm kinh doanh mà còn là một người mẹ nghề nghiệp đầy tâm huyết.

"Nghề thêu ren Văn Lâm đang bị mai một, thợ biết nghề còn nhiều, nhưng theo nghề thì ít dần vì ngày công không bảo đảm" bà Tuệ tâm sự.

Trước làn sóng lao động trẻ đổ xô vào các khu công nghiệp với mức lương ổn định hơn, bà Tuệ đã đưa ra một quyết định táo bạo là theo dõi sát biến động trả lương của các khu công nghiệp để điều chỉnh mức lương của thợ thêu tương đương. Đây là một nỗ lực phi thường, đôi khi bà phải chấp nhận bù lỗ để giữ chân những đôi bàn tay vàng.

Nghệ nhân Vũ Thị Tuệ hiểu rằng, nếu không đảm bảo sinh kế, kỹ thuật thêu rua độc nhất, kỹ thuật thêu đơn sắc tinh xảo sẽ mãi mãi nằm trong sách vở. Khát vọng lớn nhất của bà là xây dựng một Khu bảo tồn nghề thêu nơi hoạt động phi lợi nhuận để truyền dạy và lưu giữ kỹ nghệ cổ truyền, tách biệt với áp lực thương mại.

Nghệ nhân Vũ Thị Tuệ.

Xưởng thủ công thành điểm đến văn hóa

Bên cạnh nỗ lực điều chỉnh lương để giữ chân thợ, chiến lược dài hạn của làng nghề là gắn kết với du lịch. Các doanh nghiệp đã nhận ra rằng, cách tốt nhất để khách hàng hiểu và trân trọng giá trị sản phẩm chính là thông qua trải nghiệm

Công ty Thêu Minh Trang là đơn vị tiên phong trong việc biến xưởng sản xuất thành một điểm đến du lịch văn hóa hấp dẫn. Đây là định hướng nhằm đưa nghề thêu ren 700 năm từ không gian kín đáo của làng nghề ra thế giới.

Đến thăm xưởng, du khách được dẫn đi thăm quan một hành trình nghề nghiệp đầy nghệ thuật. Họ được chứng kiến tận mắt toàn bộ quy trình làm nghề, bắt đầu từ khâu thiết kế mẫu, in nét châm kim lên vải, cho đến công đoạn nghệ nhân tỉ mẩn đưa từng mũi kim. Đây là cơ hội hiếm có để thấy rõ sự khác biệt của các kỹ thuật độc đáo như thêu đâm xôi chắc chắn hay kỹ nghệ thêu rua phức tạp, là một minh chứng sống động cho sự khéo léo tuyệt đỉnh.

Quan trọng hơn, Thêu Minh Trang không chỉ dừng lại ở việc "xem." Họ mời du khách trực tiếp trải nghiệm thực hành những mũi thêu đơn giản. Chị Vũ Thị Lan Hương, đại diện công ty, chia sẻ: "Hoạt động này không chỉ mang tính giải trí, mà còn là cách giáo dục văn hóa hiệu quả nhất. Khi khách hàng tự mình thử sức, dù chỉ với một vài mũi thêu đơn giản, họ sẽ thấu hiểu sự kỳ công và giá trị lao động thực sự mà một tác phẩm thủ công đòi hỏi."

Việc biến xưởng thành điểm tham quan đã giúp Công ty đạt được mục tiêu kép, vừa tăng cường quảng bá thương hiệu và giáo dục văn hóa nghề. Chị Vũ Thị Lan Hương đại diện Công ty TNHH Thêu Minh Trang nhấn mạnh: "Chỉ khi khách hàng hiểu được rằng một bức tranh cao cấp đòi hỏi hàng chục giờ tỉ mẩn và kỹ thuật truyền thống độc đáo, họ mới sẵn lòng chi trả một mức giá xứng đáng. Đây chính là chìa khóa để giải quyết bài toán giá thành cao, đồng thời tạo ra nguồn vốn bền vững để bảo tồn và phát triển nghề thêu ren Văn Lâm."

Giữ lửa bằng thị trường quốc tế

Trong bối cảnh nghề truyền thống đối diện nguy cơ mai một, kinh tế là chìa khóa để giữ lửa. Đối với Văn Lâm, thị trường xuất khẩu chính là "mảng sáng" quan trọng nhất.

Các sản phẩm của làng nghề, từ khăn trải bàn, chăn ga gối đệm, đến túi xách lụa, được đánh giá cao nhờ sự đơn giản, thanh nhã và tinh tế, rất phù hợp với gu thẩm mỹ của khách ngoại quốc. Nhiều doanh nghiệp thêu ren tại Văn Lâm đã thành công đưa sản phẩm của mình chinh phục các thị trường khó tính bậc nhất thế giới như: Mỹ, Nhật Bản, Anh quốc, Tây Ban Nha, Italia, và Hàn Quốc.

Nhiều sản phẩm đạt chứng nhận OCOP 4 sao và tiềm năng 5 sao, giúp các doanh nghiệp như Công ty Thêu Ren Mặt Trời Xanh duy trì doanh thu xuất khẩu lên tới hàng triệu đô la mỗi năm. Nguồn thu ổn định này không chỉ giúp duy trì hoạt động sản xuất mà quan trọng hơn, còn giải quyết vấn đề sinh kế, giúp giữ chân người thợ tiếp tục gắn bó với nghề cha ông.

Nằm ngay cạnh một di sản thế giới với hàng vạn lượt khách, việc gắn kết nghề thêu ren Văn Lâm với du lịch là định hướng tất yếu để phát triển bền vững. Tuy nhiên, số lượng khách tham gia hoạt động du lịch làng nghề tại Văn Lâm vẫn còn khiêm tốn. Để thay đổi điều này, các doanh nghiệp và nghệ nhân đã và đang thực hiện nhiều giải pháp: sáng tạo sản phẩm du lịch, chuyển đổi mẫu mã sang các sản phẩm nhỏ gọn, tiện lợi làm quà tặng và mang đậm dấu ấn văn hóa Việt Nam, như tranh thêu cảnh Cố đô Hoa Lư, Tam Cốc hay các họa tiết dân gian (hoa sen, đám cưới chuột). Xây dựng trải nghieemjj, quảng bá thương hiệu…

Đặc biệt, về phía chính quyền, nhận thấy tầm quan trọng của việc bảo tồn di sản nghề thêu ren 700 năm, chính quyền địa phương đã có những động thái tích cực.

Ông Nguyễn Nam Giang, Phó chủ tịch UBND phường Nam Hoa Lư cho biết: “Chúng tôi đã chính thức đề nghị tỉnh xem xét, lập đề án thành lập Khu Bảo tồn nghề thêu ren Văn Lâm. Khu bảo tồn này sẽ là không gian văn hóa đặc thù, nhằm mục đích duy nhất là truyền dạy nghề, giữ lửa cho thế hệ mai sau và làm nơi quảng bá văn hóa nghề độc đáo cho du khách, tách biệt khỏi áp lực thương mại thuần túy”.

Rời làng Văn Lâm, chúng tôi không chỉ cảm nhận được vẻ đẹp cổ kính của Cố đô mà còn thấm thía sự bền bỉ của những người nghệ nhân. Họ là những người "giữ lửa" lặng thầm, ngày đêm dùng kim chỉ để bảo tồn một di sản văn hóa. Việc chính quyền đồng hành, cụ thể hóa khát vọng bảo tồn bằng đề xuất thành lập Khu Bảo tồn nghề thêu ren Văn Lâm, là minh chứng rõ ràng nhất cho thấy con đường đưa tinh hoa thủ công truyền thống tiến lên trên con đường phát triển kinh tế và hội nhập du lịch đang rộng mở.

Đinh Huê - Kim Oanh