Lịch sử tỉnh Bình Định - miền 'Đất võ, Trời văn' giàu truyền thống
Những năm gần đây, Bình Định được ví như 'ngôi sao nối ngôi' trên bản đồ du lịch miền Trung, trong đó thành phố Quy Nhơn vinh dự nằm trong top 20 điểm du lịch trải nghiệm hàng đầu thế giới năm 2020.
Dâng hoa trước tượng đài Quang Trung-Nguyễn Huệ, trong khu vực Bảo tàng Quang Trung, thị trấn Phú Phong, huyện Tây Sơn (Bình Định), tháng 2/2021. (Ảnh: Phạm Kha/TTXVN)
Bình Định là mảnh đất giàu truyền thống văn hóa lịch sử, từng là cố đô của Vương quốc Chămpa xưa; quê hương của người anh hùng kiệt xuất Quang Trung-Nguyễn Huệ.
Nơi đây từ lâu được biết đến là miền “Đất võ, Trời văn” với nhiều loại hình nghệ thuật độc đáo như hát bội, bài chòi, võ cổ truyền, nhạc võ Tây Sơn…
Bình Định cũng là nơi sinh ra, nuôi dưỡng và là điểm dừng chân của những danh nhân văn hóa, nhiều thi nhân, nghệ sỹ nổi tiếng, đã đi vào lịch sử thơ ca, âm nhạc của nước nhà, như: Đào Tấn, Xuân Diệu, Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Yến Lan, Trịnh Công Sơn...
Nhân dân Bình Định dũng cảm, kiên cường trong đấu tranh bảo vệ Tổ quốc và cần cù, thông minh, sáng tạo trong xây dựng quê hương.
Bình Định còn được thiên nhiên ban tặng nhiều địa danh, danh lam thắng cảnh, vũng, vịnh, bãi tắm đẹp chạy suốt chiều dài 134km bờ biển, với nguồn tài nguyên du lịch rất phong phú, đa dạng như Bãi biển Quy Nhơn, Ghềnh Ráng Tiên sa, Eo Gió, Kỳ Co, Hòn Sẹo, Hòn Khô, Trung Lương, Đầm Thị Nại, Cù Lao Xanh, Hầm Hô, Mũi Vi Rồng...
Những năm gần đây, Bình Định được ví như “ngôi sao nối ngôi” trên bản đồ du lịch miền Trung; trong đó, thành phố Quy Nhơn được vinh dự nằm trong top 20 điểm du lịch trải nghiệm hàng đầu thế giới và là một trong ba thành phố Du lịch sạch ASEAN 2020.
Bình Định là tỉnh đầu tiên trong cả nước xây dựng Khu đô thị khoa học với hạt nhân là Trung tâm Quốc tế Khoa học và Giáo dục liên ngành; Trung tâm đã thu hút nhiều giáo sư đoạt giải Nobel cùng các nhà khoa học danh tiếng trong và ngoài nước đến chia sẻ ý tưởng, trao đổi kinh nghiệm, học tập, nghiên cứu khoa học.
Vị trí địa lý
Bình Định là tỉnh duyên hải Nam Trung bộ, nằm trong Vùng Kinh tế trọng điểm miền Trung. Lãnh thổ của tỉnh trải dài 110km theo hướng Bắc-Nam với diện tích tự nhiên 6.071,3km2 diện tích vùng lãnh hải 36.000km2.
Phía Bắc giáp tỉnh Quảng Ngãi, phía Nam giáp tỉnh Phú Yên, phía Tây giáp tỉnh Gia Lai, phía Đông giáp biển Đông với bờ biển dài 134km.
Bản đồ địa lý tỉnh Bình Định. (Nguồn: Cổng thông tin điện tử tỉnh Bình Định)
Bình Định được đánh giá là có vị trí chiến lược hết sức quan trọng trong phát triển kinh tế-xã hội của Vùng Kinh tế trọng điểm miền Trung, được xem là một trong những cửa ngõ ra biển của các tỉnh Tây Nguyên và vùng Nam Lào, Đông Bắc Campuchia và Thái Lan.
Tại thời điểm ngày 1/4/2024, theo kết quả điều tra dân số giữa kỳ năm 2024, tỉnh Bình Định có hơn 1,5 triệu người (cụ thể là 1.515.422 người).
Lịch sử hình thành
Theo Cổng thông tin điện tử tỉnh Bình Định, cho đến nay, thông qua các đợt khai quật khảo cổ học người ta đã xác định được cách đây trên 2.000 năm trên vùng đất Bình Định ngày nay đã có cư dân văn hóa Sa Huỳnh sinh sống.
Tháng 7/1471, vua Lê cho lập phủ Hoài Nhơn gồm ba huyện là Bồng Sơn, Phù Ly và Tuy Viễn. Từ đó người Việt bắt đầu tiến vào sinh sống trên vùng đất Bình Định ngày nay.
Thủ tướng Phạm Minh Chính trồng cây lưu niệm trong Khu di tích Đền thờ Tây Sơn tam kiệt tại huyện Tây Sơn (tỉnh Bình Định), ngày 22/3/2025. (Ảnh: Dương Giang/TTXVN)
Chưa đầy 20 năm sau, vào năm 1490, Thiên nam dư hạ tập cho biết dưới thời Hồng Đức, Phủ Hoài Nhơn có 19 tổng và 100 xã.
Năm 1570, Nguyễn Hoàng, người được vua Lê cử trấn nhậm hai xứ Thuận Hóa và Quảng Nam lúc bấy giờ có cả phủ Hoài Nhơn.
Năm 1602, chúa Nguyễn Hoàng cho đổi phủ Hoài Nhơn thành phủ Quy Nhơn.
Năm 1651, dưới thời Nguyễn Phúc Tần, chúa cho đổi phủ Hoài Nhơn thành phủ Quy Ninh.
Năm 1702, chúa Nguyễn Phúc Khoát cho lấy lại tên cũ là Quy Nhơn và vẫn được gọi suốt thời kỳ Tây Sơn.
Năm 1744, chúa Nguyễn Phúc Khoát đặt các đạo làm dinh, nhưng cấp phủ vẫn giữ nguyên. Phủ Quy Nhơn vẫn thuộc về dinh Quảng Nam, đặt các chức tuần phủ và khám lý để cai trị. Phủ lỵ được dời ra phía Bắc thành Đồ Bàn, đóng tại thôn Châu Thành (nay thuộc xã Nhơn Thành, An Nhơn).
Từ thời các chúa Nguyễn, ở đàng Trong nói chung, Bình Định nói riêng đã có sự phân hóa giàu nghèo, địa vị khác nhau và các tầng lớp trong xã hội. Đặc biệt vào đầu thế kỷ 17, vấn đề trên càng trở nên mâu thuẫn sâu sắc.
Cho đến trước cuộc khởi nghĩa nông dân Tây Sơn 1771, ở Bình Định đã nổ ra nhiều cuộc khởi nghĩa nông dân, trong đó tiêu biểu là cuộc khởi nghĩa của Chàng Lía - cướp của nhà giàu, chia cho dân nghèo, trừng phạt quan lại hống hách bức hiếp dân. Nhưng tồn tại chẳng được bao lâu, cuộc khởi nghĩa của Lía bị thất bại.
Năm 1773, cuộc khởi nghĩa nông dân của ba anh em nhà Tây Sơn do Nguyễn Nhạc đứng đầu đã phát triển xuống Tây Sơn hạ đạo, chiếm lĩnh đất Kiên Thành (nay là Kiên Mỹ) nơi đã từng sinh ra các thủ lĩnh Tây Sơn, Nguyễn Nhạc tự xưng là đệ nhất trại chủ cai quản hai huyện là Phù Ly và Bồng Sơn. Cùng trong năm đó (1773), nghĩa quân Tây Sơn tiếp tục đánh chiếm phủ thành Quy Nhơn.
Cảnh đẹp Eo Gió thuộc xã đảo Nhơn Lý, thành phố Quy Nhơn (tỉnh Bình Định) ngày nay. (Ảnh: Minh Đức/TTXVN)
Tháng 3/1776, Nguyễn Nhạc cho sửa chữa và xây thêm thành Đồ Bàn, rồi đổi tên là thành Hoàng Đế, tự xưng Tây Sơn vương, cho đúc ấn vàng, phong cho Nguyễn Lữ làm Thiếu phó, Nguyễn Huệ làm Phụ chính, các tướng lĩnh khác đều được phong chức cho tương xứng với một chính quyền Trung ương mới được thành lập.
Năm 1793, sau khi vua Quang Trung qua đời, Nguyễn Ánh đem quân đánh thành Hoàng Đế. Nguyễn Nhạc bị bệnh sai con là Nguyễn Bảo chỉ huy kháng cự, quân của Nguyễn Bảo bị thua, bỏ chạy.
Vua Quang Toản sai thái úy Phạm Công Hưng, hộ giá Nguyễn Văn Huấn, Đại tư lệ Lê Trung, Đại tư mã Ngô Văn Sở cùng tướng thủy quân là Đặng Văn Chân từ Phú Xuân vào cứu viện, đánh quân Nguyễn Ánh.
Quân Nguyễn Ánh thua chạy. Quân Quang Toản vào thành, Nguyễn Nhạc mang vàng bạc ra khao quân. Phạm Công Hưng và các tướng lĩnh ra lệnh tịch thu châu báu và binh giáp các kho rồi chiếm thành. Nguyễn Nhạc phẫn uất hộc máu chết.
Từ năm 1793-1799, thành Hoàng Đế đổi thành phủ Quy Nhơn dưới vương triều Cảnh Thịnh, cũng là bước đường suy yếu của Tây Sơn.
Từ năm 1799-1802, thành Quy Nhơn bị quân Nguyễn Ánh chiếm đóng và đổi làm thành Bình Định và suốt chiều dài lịch sử, đây là trung tâm cai trị của triều Nguyễn tại Bình Định trong những năm đầu thế kỷ 19.
Đến năm 1885, Bình Định là một tỉnh lớn ở Trung Kỳ, nhiều vùng đất của Gia Lai, Kon Tum còn thuộc về Bình Định.
Năm 1890, thực dân Pháp sát nhập thêm Phú Yên vào Bình Định thành tỉnh Bình Phú, tỉnh lỵ là Quy Nhơn. Nhưng đến năm 1899, Phú Yên tách khỏi Bình Phú, Bình Định lại trở thành tỉnh độc lập.
Năm 1907, toàn quyền Đông Dương lại ra Nghị định bãi bỏ tỉnh Plâycu Đe. Một nửa đất đai của tỉnh này cho sát nhập trở lại vào tỉnh Bình Định.
Năm 1913, thực dân Pháp lại sát nhập Phú Yên vào tỉnh Bình Định thành tỉnh Bình Phú.
Năm 1921, thực dân Pháp tách tỉnh Phú Yên ra, lập lại tỉnh Bình Định và kéo dài cho đến năm 1945.
Cùng với cuộc Cách mạng Tháng Tám “long trời lở đất,” ngày 3/9/1945, sau khi khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi Ủy ban Nhân dân cách mạng lâm thời mới của tỉnh lấy tên tỉnh Bình Định là tỉnh Tăng Bạt Hổ.
Tuy nhiên tỉnh Tăng Bạt Hổ thay cho tỉnh Bình Định chưa được Trung ương công nhận, trên các văn bản chính thống của nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa vẫn không thay đổi tỉnh Bình Định, do đó tỉnh Tăng Bạt Hổ tồn tại không được bao lâu.
Một góc Cù Lao Xanh ở xã đảo Nhơn Châu, cách trung tâm thành phố Quy Nhơn (Bình Định) gần 24km. (Ảnh: TTXVN phát)
Trong chín năm kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược (1945-1954), Bình Định là tỉnh tự do hoàn toàn, là hậu phương chiến lược trực tiếp của chiến trường khu V, Tây Nguyên, Nam Lào và Đông Bắc Campuchia.
Trong chín năm kháng chiến gian khổ và anh dũng, nhân dân Bình Định dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam đã góp công, góp sức cùng cả nước đánh thắng thực dân Pháp xâm lược, buộc thực dân Pháp phải ký Hiệp định Geneva tôn trọng độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ của nhân dân Việt Nam.
Tuy nhiên, theo tinh thần Hiệp định này, đất nước Việt Nam còn tạm thời chia cắt làm hai miền: Miền Bắc được giải phóng tiến lên xây dựng chủ nghĩa xã hội, miền Nam từ vĩ tuyến 17 trở vào, trong đó có tỉnh Bình Định còn phải chịu dưới ách thống trị của tay sai đế quốc, chờ tổng tuyển cử thống nhất đất nước.
Trong khi Hiệp định Geneva (1954) về Đông Dương ký chưa ráo mực, Đế quốc Mỹ hất cẳng Pháp nhảy vào miền Nam dựng lên chính quyền tay sai Ngô Đình Diệm hòng biến miền Nam Việt Nam thành thuộc địa kiểu mới của Mỹ.
Chính quyền Ngô Đình Diệm chia miền Nam Việt Nam thành hai miền: Từ Bình Thuận trở vào gọi là Nam phần; từ Bình Thuận trở ra vĩ tuyến 17 gọi là Trung phần. Trung phần lại chia thành hai khu vực, gọi là Trung nguyên Trung phần và Cao nguyên Trung phần.
Tỉnh Bình Định thuộc Trung nguyên Trung phần và vẫn giữ là một đơn vị hành chính cấp tỉnh như trước đây cho đến ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng (30/4/1975).
Trong suốt 20 năm (1954-1975), thực hiện lời kêu gọi của chủ tịch Hồ Chí Minh và Trung ương Đảng về đấu tranh giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, quân và dân tỉnh Bình Định đã vượt qua vô vàn hy sinh, gian khổ, chiến đấu anh dũng, kiên cường, bám đất, bám dân góp phần cùng cả nước đánh thắng hoàn toàn đế quốc Mỹ xâm lược, giải phóng quê hương vào ngày 31/3/1975.
Từ cuối năm 1975 đến năm 1989, tỉnh Bình Định hợp nhất với tỉnh Quảng Ngãi lấy tên là tỉnh Nghĩa Bình. Trong 15 năm hợp nhất nhân dân Bình Định cùng với nhân dân Quảng Ngãi ra sức khắc phục hậu quả chiến tranh, tiến hành cải tạo và phát triển kinh tế-xã hội; giữ vững an ninh quốc phòng, không ngừng cải thiện đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân.
Từ năm 1989, tỉnh Bình Định được tái lập trở lại từ tỉnh Nghĩa Bình. Từ đó đến nay, dưới sự lãnh đạo của Đảng bộ tỉnh, phát huy truyền thống yêu nước và cách mạng, nhân dân Bình Định đã ra sức xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, có nhiều đổi mới về nếp nghĩ trong phát triển kinh tế, tạo nên sự biến đổi sâu sắc trong đời sống của mỗi người dân.
Nghị quyết số 60-NQ/TW, ngày 12/4/2025 của Hội nghị lần thứ 11 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII đã quyết định hợp nhất tỉnh Gia Lai và tỉnh Bình Định, lấy tên là tỉnh Gia Lai, trung tâm chính trị-hành chính đặt tại tỉnh Bình Định.
Biểu diễn dù lượn trên đầm Thị Nại, thành phố Quy Nhơn (Bình Định) trong lễ khai mạc Giải vô địch thế giới thuyền máy nhà nghề UIM F1H2O, tháng 3/2024. (Ảnh: Sỹ Thắng/TTXVN)
Năm trụ cột phát triển
Trong giai đoạn tới, với mục tiêu phấn đấu trở thành tỉnh phát triển thuộc nhóm dẫn đầu của khu vực miền Trung, Bình Định tập trung phát triển kinh tế dựa vào năm trụ cột, gồm: Phát triển công nghiệp; du lịch; dịch vụ cảng và logistics, bao gồm cảng biển và cảng hàng không; phát triển nông, lâm nghiệp-thủy sản dựa trên công nghệ cao, chuyển từ số lượng sang chất lượng; phát triển kinh tế đô thị gắn với quá trình đô thị hóa.
Đồng thời, tỉnh xác định ba khâu đột phá tạo động lực tăng trưởng là: Tạo sự chuyển biến mạnh mẽ môi trường đầu tư, nâng cao năng lực cạnh tranh địa phương để thu hút các nhà đầu tư trong và ngoài nước đầu tư vào Bình Định; Đào tạo, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực theo định hướng phát triển của tỉnh, nhất là nhân lực công nghệ thông tin, kỹ thuật công nghệ, du lịch, công nghiệp công nghệ cao, thực hiện chính sách thu hút lao động chất lượng cao đáp ứng nhu cầu của nền kinh tế; Tiếp tục xây dựng hoàn thiện hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế, xã hội đồng bộ, hiện đại, nhất là hạ tầng giao thông cho vùng phía Bắc tỉnh nhằm thúc đẩy cực tăng trưởng phía Bắc của tỉnh./.
