Lo ngại quy định cho phép dùng dữ liệu sáng tạo để huấn luyện AI

Khoảng trống pháp lý về quyền sở hữu đối với sản phẩm AI

Thảo luận tại hội trường về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ (SHTT) sáng 24/11, nhiều đại biểu Quốc hội thảo luận về vấn đề bản quyền đối với các sản phẩm do AI tạo ra.

Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa (đoàn Lạng Sơn) đã phân tích kỹ lưỡng ba nhóm quan điểm quốc tế hiện nay: từ thận trọng (không công nhận nếu thiếu yếu tố con người), bảo vệ có điều kiện (khi có sự can thiệp đáng kể của con người) đến tự do phát triển (công nhận AI hoặc người dùng là tác giả).

Từ thực tiễn Việt Nam, đại biểu Nghĩa cho rằng việc không bảo hộ sản phẩm AI có thể khiến doanh nghiệp ngần ngại đầu tư, sản phẩm dễ bị sao chép và làm giảm động lực sáng tạo. Ngược lại, việc công nhận sẽ tạo tiền đề để đưa AI Việt ra thế giới, thu hút vốn đầu tư và giảm phụ thuộc vào các tập đoàn công nghệ toàn cầu.

Tuy nhiên, ông cũng nhấn mạnh nguyên tắc cốt lõi: "Sáng tạo của con người là yếu tố quyết định. AI không phải là chủ thể quyền, mà chủ thể quyền là con người - người cuối cùng sử dụng, vận hành AI". Do đó, đại biểu đề xuất áp dụng mô hình "bảo vệ có điều kiện", chỉ bảo hộ khi có sự tham gia sáng tạo đáng kể của con người trong quá trình hình thành, chỉnh sửa hoặc định hướng nội dung. Đồng thời, cần quy định rõ trách nhiệm pháp lý thuộc về tổ chức, cá nhân vận hành AI.

Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa (đoàn Lạng Sơn).

Cùng quan điểm về sự cần thiết phải làm rõ các quy định, đại biểu Nguyễn Tâm Hùng (đoàn TP Hồ Chí Minh) đề nghị Ban soạn thảo xác định cụ thể tiêu chí về "quy trình kỹ thuật" trong các sáng chế công nghệ số và AI để tránh tranh chấp khi thẩm định đơn đăng ký, ngăn ngừa tình trạng diễn giải thiếu thống nhất.

Khoản 5 Điều 7 dự thảo Luật cho phép sử dụng dữ liệu đã công bố hợp pháp để huấn luyện AI mà không cần xin phép, miễn là không gây thiệt hại cho tác giả. Với quy định này, đại biểu Trần Thị Thu Đông (đoàn Cà Mau) bày tỏ sự lo ngại sâu sắc thay mặt cộng đồng văn nghệ sĩ.

Đại biểu cảnh báo nếu quy định này được thông qua khi chưa chín muồi, dữ liệu sáng tạo của văn nghệ sĩ có thể bị thu thập tràn lan, sao chép hàng loạt để huấn luyện AI mà họ không hề hay biết. Hệ lụy là thu nhập của người sáng tạo bị sụt giảm, thậm chí sản phẩm AI tạo ra từ chính tác phẩm của họ lại quay ngược cạnh tranh với họ trên thị trường.

"Chúng ta cần hỗ trợ AI nhưng không thể đánh đổi bản quyền, không thể để tác phẩm trở thành nguyên liệu không kiểm soát cho các hệ thống máy học", bà Đông nhấn mạnh đồng thời đề nghị chưa đưa quy định này vào luật tại thời điểm hiện nay.

Đồng tình với quan điểm này, đại biểu Trần Hồng Nguyên (đoàn Lâm Đồng) so sánh việc các nhà phát triển AI sử dụng dữ liệu bản quyền cũng giống như doanh nghiệp mua nguyên liệu đầu vào. Nếu nguyên liệu đầu vào quan trọng thì cần phải được trả phí tương xứng. Thuật ngữ "không gây thiệt hại đến lợi ích" trong dự thảo còn quá mơ hồ, thiếu hướng dẫn cụ thể, dễ đẩy chủ thể quyền vào thế bị động và rủi ro pháp lý.

Đại biểu Nguyễn Tâm Hùng cũng đề nghị cần làm rõ tiêu chí đánh giá tác động khi sử dụng dữ liệu quy mô lớn để đảm bảo cân bằng lợi ích.

Sản phẩm do AI tạo ra có được bảo hộ?

Bộ trưởng KH&CN Nguyễn Mạnh Hùng.

Phát biểu giải trình, tiếp thu ý kiến của các đại biểu về dự án, Bộ trưởng KH&CN Nguyễn Mạnh Hùng khẳng định, AI không phải là chủ thể quyền SHTT.

Theo đó, sản phẩm do AI tự động tạo ra mà không có sự tham gia của con người thì không được bảo hộ bản quyền sáng chế như tác phẩm của con người. Tuy nhiên, nếu con người sử dụng AI như một công cụ (giống như bút vẽ, máy ảnh) và có đóng góp sáng tạo đáng kể (ý tưởng, chỉ đạo, lựa chọn, chỉnh sửa) thì có thể được công nhận là tác giả, nhà sáng chế.

Trường hợp con người đóng góp ít, chỉ dùng AI như một "đồng nghiệp" thì người đó không phải là tác giả nhưng có quyền sử dụng và thương mại hóa sản phẩm. Bộ trưởng cho biết Luật sẽ giao Chính phủ xác định mức độ sáng tạo của người dùng để có cơ chế bảo hộ phù hợp.

Về việc sử dụng thông tin công khai để huấn luyện AI, Bộ trưởng so sánh việc này giống như con người đọc thông tin trên mạng để học hỏi, không cần xin phép tác giả, miễn là khi tạo ra nội dung mới không xâm phạm quyền SHTT.

"AI mà không được tiếp cận dữ liệu sẽ không có AI. Cách chúng ta ứng xử như thế nào với trí tuệ con người thì nên ứng xử như vậy đối với AI", Bộ trưởng nêu quan điểm, đồng thời cho biết Ban soạn thảo sẽ tiếp tục nghiên cứu thận trọng và làm việc trực tiếp với đại biểu Thu Đông (Đoàn Cà Mau) cùng các đại biểu khác về vấn đề này.

Nguyệt Minh