Lụa Nha Xá - Dệt ước mơ bay xa

Tiếp chúng tôi vào một buổi chiều đông, trong gian phòng giới thiệu sản phẩm rộn rã sắc màu của lụa, vừa nhâm nhi tách trà đặc quánh, nghệ nhân Phạm Văn Thực vừa chậm rãi kể: Nghề dệt lụa Nha Xá có tuổi đời cũng phải trên 700 năm, tính từ khi xuất hiện những chiếc khung cửi được làm thô sơ từ cây gỗ xoan trong vườn, với những sản phẩm dệt chủ yếu là hàng xăm vặn để cung cấp cho những người làm nghề vợt bắt cá bột trên sông Hồng hay những chiếc bao tượng, tay nải và những vật dụng đơn giản phục vụ nhu cầu sinh hoạt của người dân trong vùng. Trải qua bao cuộc bể dâu, sự biến thiên của lịch sử, cũng như nhiều làng nghề truyền thống khác trong cả nước, nghề dệt lụa ở Nha Xá cũng có lúc bị mai một. Phải đến năm 1980, nghề dệt lụa Nha Xá mới thực sự được khôi phục với sự ra đời của HTX dệt lụa Hồng Tiến (tiền thân của HTX Du lịch sinh thái dệt lụa Hồng Tiến Nha Xá ngày nay). Với đôi bàn tay tài hoa, sự tâm huyết của những người “giữ lửa”, sức sống của làng nghề dệt lụa truyền thống Nha Xá đã nhanh chóng hồi sinh. Sự kết hợp hài hòa giữa lợi ích kinh tế và giá trị văn hóa truyền thống đã góp phần tạo nên bản sắc riêng có của lụa Nha Xá và cho cả vùng đất trù phú ven sông Hồng.

Dây chuyền dệt kiếm của gia đình anh Nguyễn Ngọc Hưng ở làng nghề Nha Xá (Mộc Nam).

“Hữu xạ tự nhiên hương”, rất nhiều người đã tìm về với Nha Xá không chỉ để chọn cho mình và bạn bè những vuông lụa như ý mà còn để thỏa mãn những ham muốn được học hỏi, tìm hiểu, khám phá và trải nghiệm cùng nghề dệt lụa truyền thống của làng... Lụa Nha Xá không chỉ đẹp bởi chất liệu, màu sắc, đường nét hoa văn tinh xảo mà còn đẹp bởi nét quê thấm đẫm trong từng vuông lụa. Để rồi, mỗi khi bất chợt bắt gặp những tà áo lụa của các bà, các cô dịu dàng đi về trên phố, người ta lại khát khao được trở về... Dẫu không sinh ra và lớn lên ở làng nhưng lần nào về với Nha Xá, trong tiếng lách cách thoi đưa, được áp tay vào những vuông lụa mát dịu, tôi cảm nhận được tình yêu của những người thợ gửi gắm trong từng khuông dệt và thấy yêu hơn mảnh đất này.

Sau khi những vuông lụa được xếp ngay ngắn trên kệ, chị Phạm Thị Ngọc Liên (vợ anh Thực) khéo léo châm thêm nước vào ấm trà mời khách. Theo chia sẻ của chị, chúng tôi được biết, hiện chị đang đảm nhận vai trò Phó Chủ tịch HTX Du lịch sinh thái dệt lụa Hồng Tiến Nha Xá; người “đứng mũi chịu sào” của cơ sở dệt lụa Liên Thực có tiếng trong vùng; đồng thời, cũng là một trong những người “giữ lửa” và “truyền lửa”, mang những sản phẩm và văn hóa của làng nghề truyền thống đến với bạn bè trong nước, quốc tế.

Chị kể: Dù không sinh ra, lớn lên ở làng nghề nhưng cái duyên đã đưa chị đến với nghề dệt và cuộc đời chị đã gắn bó với nghề dệt lụa cũng đã gần 30 năm. Chị sinh ra ở làng Từ Đài (thuộc xã Chuyên Ngoại, Duy Tiên), nơi nổi tiếng với nghề ươm tơ để cung cấp cho làng Nha Xá, nên từ nhỏ chị đã rất thích nghề dệt lụa ở Nha Xá. Vì thế, ngay sau khi tốt nghiệp THPT, chị đã đến làng Nha Xá để học nghề dệt lụa và khi chị thành nghề cũng là lúc chị nên duyên với anh Phạm Văn Thực, một trong 4 nghệ nhân hiện nay của làng. Gần 30 năm qua, không chỉ “giữ lửa” cho nghề dệt lụa truyền thống của làng, chị đã dành cả tình yêu và đam mê để phát triển nghề. Năm 2023, với mong muốn tiếp tục kế thừa những tinh hoa của làng nghề; kết nối với du lịch tâm linh; xây dựng chuỗi du lịch trải nghiệm làng nghề và điểm tham quan cho du khách khi đến với làng dệt Nha Xá, dự án khởi nghiệp sản xuất lụa tơ tằm truyền thống Nha Xá gắn với chuỗi du lịch sinh thái đền Lảnh Giang của chị đã được Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam đánh giá cao và chị đã vinh dự được trao giải Khuyến khích tại cuộc thi “Phụ nữ khởi nghiệp phát huy tài nguyên bản địa năm 2023”.

Khách hàng tham quan tại HTX Du lịch sinh thái dệt lụa Hồng Tiến Nha Xá (Mộc Nam - Duy Tiên).

Nghề không phụ công người, đời sống của người dân làng nghề ngày càng khấm khá, với thu nhập bình quân 8-10 triệu đồng/người/tháng. Điều đáng mừng là hiện nay, rất nhiều người trẻ của làng đã và đang viết tiếp truyền thống của làng, đưa những sản phẩm của làng vươn tới tận trời Tây... Với gia đình chị Liên thì tình yêu ấy được nhân đôi, nhân ba, khi hai cô con gái của chị sau khi tốt nghiệp đại học tiếp nối truyền thống của gia đình mang sản phẩm truyền thống của làng giới thiệu, quảng bá với bạn bè quốc tế. Công ty TNHH Villagesilk do con gái chị làm giám đốc đã chính thức được thành lập.

Hiện tại, cơ sở của gia đình chị là một trong số ít những cơ sở trong làng có thể đảm nhận tất cả các công đoạn dệt lụa từ kéo sợi, dệt, tẩy nhuộm đến khâu hoàn thiện sản phẩm và xuất ra thị trường. Bình quân, mỗi tháng chị sản xuất và tiêu thụ khoảng 5-6 nghìn mét vải lụa các loại từ cao cấp đến bình dân. Từ năm 2022, chị đã chuyển sang làm thị trường và trở thành một trong những cơ sở đầu mối có lượng tiêu thụ lớn ở địa phương.

Dẫn chúng tôi đi một vòng quanh làng, chỉ tay vào những con đường trải nhựa phẳng lì, những ngôi nhà khang trang xen giữa màu xanh của cây trái, anh Nguyễn Hồng Tiến, Giám đốc HTX Du lịch sinh thái dệt lụa Hồng Tiến Nha Xá chia sẻ: Hậu Covid-19 đã đặt ra những thách thức không nhỏ với nhiều ngành kinh tế nhưng đồng thời cũng mở ra nhiều cơ hội cho thương mại điện tử phát triển. Nắm bắt cơ hội đó, người dân Nha Xá đã nhanh chóng tiếp cận, phát triển thị trường online thay vì chỉ tiêu thụ qua thị trường truyền thống như trước đây. Nhờ đó, sản lượng sản phẩm tiêu thụ hằng năm của làng tăng mạnh, gấp 3-4 lần so với thời điểm trước Covid-19. Hàng làm ra tới đâu tiêu thụ hết đến đó. Đời sống người dân làng nghề nhờ đó ngày càng cải thiện; diện mạo nông thôn mới ở Nha Xá ngày càng khởi sắc...

Phơi lụa ở cơ sở dệt lụa Liên Thực Silk Nha Xá - Duy Tiên.

Hiện, ở Nha Xá có hơn 150 hộ gắn bó với nghề dệt, với 500 máy dệt; bình quân một năm sản xuất, tiêu thụ 800.000 - 1.000.000 mét lụa. Năm 2016, Hiệp hội Lụa Nha Xá được thành lập đã góp phần làm thay đổi tư duy và cung cách làm ăn của những người lao động làng nghề. Người lao động đã có sự liên kết trong sản xuất và tiêu thụ, không còn kiểu ”mạnh ai nấy làm”. Chất lượng, uy tín sản phẩm cũng vì thế ngày càng được nâng cao. Tuy nhiên, khi được hỏi về định hướng phát triển của làng nghề trong những năm tới sẽ là gì? Sau một hồi trầm tư, anh Nguyễn Hồng Tiến chia sẻ: Là người có thâm niên gần 10 năm lăn lộn cùng Hiệp hội dệt lụa Nha Xá và mới đây là HTX Du lịch sinh thái dệt lụa Hồng Tiến Nha Xá ngay từ những năm đầu mới thành lập, với vai trò là người đứng đầu, luôn khát khao nâng tầm giá trị của sản phẩm lụa Nha Xá, nên cứ ở đâu có hội chợ, triển lãm là anh có mặt, để tìm kiếm cơ hội mở rộng thị trường, đưa sản phẩm lụa đến với người tiêu dùng. Nhưng làm sao để nghề dệt lụa Nha Xá sống khỏe và giữ được bản sắc? Làm sao để sản phẩm lụa được mang thương hiệu của làng khi vươn ra “biển lớn”? vẫn là trăn trở của người làm nghề. Những năm qua, mặc dù đã có nhiều chủ trương, định hướng về phát triển làng nghề được triển khai, nhưng dường như bấy lâu nay, người dân làng nghề tự dò dẫm tìm hướng đi.

Để tự cứu lấy mình, cứu lấy nghề, người dân làng nghề đã tự đầu tư hàng tỷ đồng để xây dựng hệ thống xử lý nước thải từ công đoạn tẩy, nhuộm trước khi xả ra môi trường, hạn chế tối đa mức độ ô nhiễm. Đặc biệt, từ năm 2021, thực hiện chương trình xây dựng nông thôn mới (NTM) kiểu mẫu của xã Mộc Nam và định hướng của UBND thị xã Duy Tiên về phát triển du lịch tâm linh trong chuỗi kết nối các địa danh Tam Chúc, chùa Long Đọi Sơn, đền Lảnh Giang và trải nghiệm tham quan tại làng nghề dệt lụa truyền thống Nha Xá, HTX Du lịch sinh thái Dệt lụa Hồng Tiến Nha Xá đã được thành lập. Là một người tâm huyết, gắn bó và hiểu nghề, anh Tiến, chị Liên, anh Thực luôn mong muốn, ngoài những nỗ lực của người dân làng nghề, rất cần có sự đồng hành thực sự của cấp ủy, chính quyền địa phương, các ngành chức năng. Có như vậy, lụa Nha Xá mới có thể tiếp tục bay cao, bay xa và ước mơ về một thương hiệu có tên tuổi cho lụa Nha Xá mới trở thành sự thực./.

Minh Thu