Nâng tầm giá trị Di tích Quốc gia đặc biệt

Từ trung tâm xã Mường Vang theo con đường uốn lượn, cùng cán bộ Phòng Văn hóa - Xã hội xã chúng tôi lên hang xóm Trại. Nằm trên sườn núi Khụ Trại, cửa hang rộng hơn 8m đón ánh sáng chiếu sâu vào lòng hang, phác họa không gian cư trú nguyên sơ của cư dân tiền sử. Trong hàng song sắt bảo vệ là cảnh phục dựng bếp lửa, cảnh sinh hoạt của con người thời Văn hóa Hòa Bình.

Cán bộ Phòng Văn hóa - Xã hội xã Mường Vang giới thiệu về quần thể Hang xóm Trại.

Hang xóm Trại có tầng văn hóa dày gần 4m, lưu giữ hàng chục nghìn mét khối vỏ ốc, xương răng động vật, bếp lửa, mộ táng - minh chứng cho quá trình cư trú liên tục suốt hàng vạn năm. Theo tài liệu khảo cổ, từ khi được phát hiện năm 1971 và khai quật lần đầu năm 1981, hang xóm Trại đã cung cấp kho tư liệu đặc biệt về đời sống cư dân nguyên thủy: Bếp lửa chồng lớp, công cụ ghè đẽo... Những công cụ hình hạnh nhân, bầu dục, rìu ngắn, rìu dài... ghè đẽo tinh tế từ cuội suối Mường Vang cho thấy người tiền sử đã làm chủ kỹ thuật chế tác ở trình độ cao. Một điểm nhấn quan trọng là mộ táng được phát hiện năm 2008 chôn theo công cụ ghè đẽo và mũi nhọn bằng sừng. Đây là tư liệu quý để nghiên cứu nhân học, phản ánh sự giao thoa văn hóa - tín ngưỡng thời Văn hóa Hòa Bình. Hang xóm Trại không chỉ là di tích khảo cổ mà còn là niềm tự hào của cộng đồng người dân Mường Vang.

Rời hang xóm Trại, chúng tôi đến mái đá làng Vành - nơi nhà khảo cổ học người Pháp M.Colani phát hiện, khai quật từ năm 1929. Mái đá rộng lớn, thoáng đãng, cao 64m so với mực nước biển, mở ra một “kho trầm tích khổng lồ” với tầng văn hóa dày 3,7m. Tại đây, giới khảo cổ ghi nhận số lượng hiện vật đặc biệt phong phú: Công cụ đá ghè đẽo, công cụ xương - sừng với rìu, đục, mũi nhọn; vỏ nhuyễn thể dày đặc; xương động vật; dấu tích bếp lửa và cụm đá kê có vết mòn bóng thể hiện hoạt động chế biến thức ăn và chế tác công cụ của người tiền sử.

Cùng với hang xóm Trại, mái đá làng Vành trở thành “trung tâm lõi” của nền “Văn hóa Hòa Bình” - nơi lưu giữ những đặc trưng điển hình nhất về công cụ, bếp lửa, dấu tích cư trú và mộ táng. Việc Thủ tướng Chính phủ phê duyệt xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt cho cụm di tích Hang Xóm Trại - Mái đá làng Vành không chỉ khẳng định tầm vóc của nền “Văn hóa Hòa Bình” trong bức tranh khảo cổ Đông Nam Á, mà còn tạo nền tảng pháp lý quan trọng để tỉnh mở rộng đầu tư, bảo tồn, kết nối du lịch.

Cùng đoàn thăm quần thể hang động thuộc Di tích Quốc gia đặc biệt, đồng chí Phạm Nga Việt - Phó trưởng phòng Quản lý Di sản văn hóa (Sở VH-TT&DL) đánh giá: Với danh hiệu Di tích Quốc gia đặc biệt tạo điều kiện để tỉnh xây dựng đề án bảo tồn tổng thể, phát huy giá trị theo hướng gắn nghiên cứu khoa học với phát triển du lịch bền vững. Đặc biệt, trong bối cảnh sáp nhập đơn vị hành chính, việc quy hoạch lại không gian văn hóa - du lịch càng có ý nghĩa quan trọng, góp phần tạo điểm nhấn mới cho vùng lõi nền “Văn hóa Hòa Bình”.

Niềm vui đã đến với cán bộ và Nhân dân các xã vùng Mường Vang (huyện Lạc Sơn cũ), khi Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 2531/QĐ-TTg, ngày 19/11/2025 phê duyệt nhiệm vụ lập quy hoạch bảo quản, tu bổ, phục hồi Di tích khảo cổ Quốc gia đặc biệt Hang xóm Trại và Mái đá làng Vành, tỉnh Phú Thọ. Theo đó, phạm vi nghiên cứu lập quy hoạch gồm toàn bộ địa giới hành chính của 8 xã (Ngọc Sơn, Quyết Thắng, Thượng Cốc, Lạc Sơn, Đại Đồng, Yên Phú, Mường Vang và Nhân Nghĩa) với diện tích khoảng hơn 58.700 ha. Khu vực này bao quanh không gian hình thành và phát triển của nền "Văn hóa Hòa Bình” ở Việt Nam. Mục tiêu chính của quy hoạch nhằm bảo tồn, giữ gìn các giá trị văn hóa đặc biệt tiêu biểu của cư dân nền “Văn hóa Hòa Bình”. Tạo cơ sở pháp lý và khoa học cho công tác quản lý, lập, triển khai các dự án bảo tồn, phát huy giá trị di tích gắn với phát triển du lịch. Xác định ranh giới khoanh vùng bảo vệ, xác định các khu chức năng, tổ chức không gian kiến trúc cảnh quan và bố trí hạ tầng kỹ thuật phù hợp với các giai đoạn bảo tồn. Đưa di tích trở thành trung tâm nghiên cứu về “Văn hóa Hòa Bình” của khu vực và thế giới, một điểm đến du lịch, trải nghiệm hấp dẫn, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương. UBND tỉnh Phú Thọ có trách nhiệm bố trí vốn, lựa chọn đơn vị tư vấn và tổ chức lập quy hoạch, đồng thời đảm bảo việc lấy ý kiến cộng đồng, chuyên gia, nhà khoa học. Bộ VH-TT&DL là cơ quan chủ trì thẩm định và trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt theo quy định.

Trong chiến lược dài hạn, đặt mục tiêu đưa cụm di tích Hang xóm Trại - Mái đá làng Vành trở thành điểm nhấn quan trọng của tuyến du lịch “Về nguồn Văn hóa Hòa Bình”, gắn với bản sắc Mường Vang, kết nối các điểm du lịch tâm linh, sinh thái trên địa bàn.

Hàng vạn năm đã trôi qua nhưng trong lớp trầm tích vỏ ốc, trong những mảnh đá ghè đẽo hay bếp lửa cổ xưa vẫn còn âm vang tiếng bước chân của cư dân tiền sử. Việc tôn vinh và nâng tầm giá trị Di tích Quốc gia đặc biệt không chỉ là gìn giữ quá khứ, mà còn là cách khẳng định vị thế của nền văn hóa từng làm rạng danh đất Việt - Văn hóa Hòa Bình. Cán bộ và người dân địa phương kỳ vọng, khi được đầu tư bài bản, Di tích Quốc gia đặc biệt sẽ không chỉ là điểm nghiên cứu khảo cổ mà còn trở thành nơi giáo dục truyền thống, thu hút du khách trong và ngoài nước. Di sản được gìn giữ hôm nay sẽ trở thành tài sản vô giá cho mai sau, khi nguồn lực văn hóa được quan tâm đầu tư phát triển bền vững để nền “Văn hóa Hòa Bình” trường tồn mãi mãi với thời gian.

Hương Lan