Người Hà Nhì vui Tết mùa mưa

Phụ nữ Hà Nhì tự tay làm bánh giầy dâng cúng tổ tiên. Ảnh: Hải Yến

Người Hà Nhì ở Lai Châu có khoảng hơn 16.000 người, sinh sống tập trung chủ yếu ở các huyện Mường Tè và Phong Thổ. Trải qua sự biến thiên của lịch sử và sự giao thoa văn hóa, người Hà Nhì vẫn giữ gìn gần như nguyên vẹn văn hóa đặc sắc riêng có của mình. Điều đó thể hiện rõ nhất ở trang phục truyền thống, hệ thống lễ, Tết cũng như tín ngưỡng thờ cúng. Trong đó, Tết mùa mưa, còn gọi là Tết Dế Khừ Chà được bà con tổ chức hằng năm với những nghi thức cúng lễ và những trò chơi dân gian náo nhiệt. Đây cũng là một trong 7 cái Tết trong năm theo phong tục cổ truyền của dân tộc Hà Nhì.

Để tổ chức Tết mùa mưa, vào khoảng tháng 5 âm lịch, cộng đồng người Hà Nhì ở các thôn, bản cụ thể sẽ họp bàn, lựa chọn và thống nhất ngày cúng. Các gia đình Hà Nhì thường tổ chức Tết mùa mưa trong 4 ngày và đây cũng đồng thời là ngày kiêng kị, đó là ngày Hợi, Tí, Sửu, Dần. Thầy cúng Mạ Lý Phạ, xã Ka Lăng, huyện Mường Tè cho biết: “Ngày cúng thường là ngày Hợi (con lợn) hoặc ngày Thìn (con rồng). Chúng tôi tổ chức Tết mùa mưa để cầu mong mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, trồng ngô được nhiều ngô, trồng lúa được nhiều lúa, nuôi lợn, nuôi trâu, nuôi gà được sinh sôi đầy đàn và cầu mong ông bà tổ tiên phù hộ cho con cháu được khỏe mạnh”.

Theo đồng bào Hà Nhì, Tết mùa mưa là dịp lễ lớn, bao gồm nhiều nghi thức cúng lễ nên lễ vật và đồ dùng được chuẩn bị chu đáo. Tùy theo điều kiện kinh tế của mỗi gia đình mà lễ vật lớn nhỏ khác nhau, nhưng nhất thiết phải có 3 con gà, 10 quả trứng, 1 bát gạo, 3 chiếc bánh giầy, 1 lít rượu trắng, 3 đôi đũa, 2 bát cháo, 2 bát gà luộc xé, 10 chén uống rượu bằng tre, 1 giỏ đựng cơm, 1 lồng gà, 1 chiếc mẹt hoặc mâm to, 1 chiếc mẹt hoặc mâm nhỏ, 1 cây đu.

Để chuẩn bị cho Tết mùa mưa, từ ngày hôm trước, phụ nữ Hà Nhì sẽ đi lấy lá chuối, ngâm gạo nếp, chuẩn bị các đồ dùng, vật dụng cho lễ cúng. Sáng hôm sau, vào ngày Hợi, họ sẽ đồ xôi, giã bánh giầy từ chính những hạt gạo nếp thơm, dẻo do họ trồng cấy.

Bắt đầu Tết mùa mưa, thầy cúng sẽ thực hiện nghi thức cúng gọi hồn của các thành viên trong gia đình. Lễ vật dâng cúng trong nghi thức này gồm 2 con gà, 1 quả trứng, 1 bát nước trắng, 1 chai rượu. Thầy cúng Mạ Lý Phạ cho hay: “Ngoài số lễ vật trên, trong nghi thức gọi hồn nhất thiết phải có một số vật dụng, trang sức như vòng tay, khăn, áo, quần, váy của các thành viên trong gia đình”. Sau khi lễ vật đã được bày biện tinh tươm, thầy cúng Mạ Lý Phạ tiến hành gọi hồn: “Hồn ơi. Hồn đi nương đi rẫy, hồn đi chơi đi lạc, hồn hãy về với chủ, để cho chủ khỏe mạnh, không ốm, không đau". Ngụ ý lời khấn gọi là để cầu mong cho gia chủ có sức khỏe tốt, không bị bệnh tật hành hạ.

Theo trình tự nghi thức cúng lễ trong Tết mùa mưa, sau khi cúng gọi hồn xong, chủ lễ sẽ mang tất cả các lễ vật vào nhà, để cạnh bàn thờ, sau đó sẽ cho các thành viên trong nhà cùng uống bát nước trắng. Việc uống nước trắng có hàm ý là hồn của họ đã trở về. Lúc này, gia chủ sẽ trả lại trang sức, quần áo, vật dụng cho từng người. Trao tặng đồ cho các thành viên trong gia đình xong, thầy cúng tiếp tục làm lễ với nghi thức cắt tiết gà. Trong quá trình thầy cúng cắt tiết gà, các thành viên sẽ cùng nhau sờ tay vào lồng gà để cầu mong mọi điều được may mắn, hồn sẽ không bị đi lạc, ông bà tổ tiên phù hộ cho con cháu mạnh khỏe, làm ăn thuận lợi, tấn tới, phát tài phát lộc.

Hoàn thành nghi thức cúng gọi hồn, thầy cúng tiến hành nghi thức cúng hai bên nội ngoại. Để thực hiện nghi thức này, gia chủ sẽ tiến hành cắt tiết gà, đồng thời cho mọi người trong gia đình chuẩn bị 2 bát cháo, 2 bát thịt nạc gà xé, 1 bộ gan gà luộc, 2 chén rượu, 2 đôi đũa để cúng hai bên nội ngoại.

Mọi người cùng chơi cây đu. Ảnh: Hải Yến

Khi đã chuẩn bị xong, gia chủ dâng mâm lễ vật lên rồi khấn. Nội dung bài khấn chủ yếu mời tổ tiên nội ngoại về thụ hưởng lễ vật và gửi gắm niềm mong ước tổ tiên phù hộ cho con cháu trong nhà được mạnh khỏe, cho lúa đầy bồ, cho trâu, bò, lợn, gà thành đàn. Cúng xong, mọi người trong gia đình sẽ cùng thụ hưởng lễ vật, thường là trẻ nhỏ và người già ăn trước, sau đó mới đến các thành viên khác trong gia đình. Trong những ngày tổ chức Tết mùa mưa, gia chủ có thể mời thêm anh em, bạn bè, hàng xóm láng giềng đến ăn Tết với gia đình mình nhằm tăng thêm tình đoàn kết, gắn bó.

Các nghi thức cúng lễ trong Tết mùa mưa chưa kết thúc mà tiếp diễn với lễ cúng cây đu ngoài bãi hội. Theo truyền thống, khi tổ chức Tết mùa mưa, người Hà Nhì thường dựng một cây đu trong nhà để dành cho trẻ nhỏ và một cây đu dựng ở khu đất giữa bản. Người Hà Nhì cũng có điều kiêng kỵ khi sử dụng cây đu. Đó là, trước khi mọi người chơi cây đu, thầy cúng hoặc ông chủ lễ sẽ buộc cây gai, cây hạt dẻ vào ống tre cùng với một ngọn đuốc rồi buộc tất cả vào cây đu và không cho phép bất cứ người nào được động vào. Khi làm lễ, ông chủ lễ dùng tay đẩy chiếc đu về phía trước và khấn xua đuổi tà ma ra khỏi cây đu, ra khỏi bản để không còn quấy nhiễu, hại người dân, hại gia súc, gia cầm của người dân trong bản nữa. Làm lễ xong, ông chủ lễ sẽ vứt cây gai, cây hạt dẻ, ống tre, ngọn đuốc đi và thông báo cho mọi người bắt đầu chơi đu.

Sau phần lễ là đến phần hội, lúc này, mọi người trong gia đình và bà con hàng xóm cùng nhau múa hát, chơi các trò chơi dân gian của dân tộc. Trò chơi dân gian phổ biến mà bà con Hà Nhì hay chơi trong dịp này là trò tù lu (đánh cù), đá cầu lông gà, ấp trứng...

Bên cạnh các trò chơi dân gian, đồng bào Hà Nhì cùng nhau ca hát, nhảy múa. Vui nhất là điệu múa xòe. Có thể thấy, múa xòe có ở nhiều dân tộc, nhưng vòng xòe của người Hà Nhì có nét đặc trưng riêng, rất rộn ràng, náo nhiệt. Tiếng trống, tiếng chiêng vang lên rộn ràng, mời gọi bà con từ trẻ em, thanh niên tới người già cùng tụ về tham gia vào vòng xòe thành từng nhóm. Họ múa đều theo tiếng nhạc cụ với những động tác tay khi nhẹ nhàng, khi lại dứt khoát, mạnh mẽ, mô phỏng các hoạt động lao động, sản xuất thường ngày như gặt lúa, dệt vải... Điệu xòe thường là tiết mục kết thúc buổi vui chơi giúp thắt chặt thêm tình gắn kết giữa các cá nhân trong cộng đồng người Hà Nhì.

An Nhiên