Những nét văn hóa đặc sắc về nghề, làng nghề của người Nùng An

Nghề rèn sắt ở xã Quảng Uyên.

Nghề rèn sắt: Là nghề thủ công lâu đời của người Nùng An. Sản phẩm của nghề chủ yếu là các công cụ phục vụ cho sản xuất nông lâm nghiệp được bà con nông dân ở Cao Bằng và các tỉnh miền núi rất tín nhiệm. Hiện nay, các sản phẩm rèn của người Nùng An không chỉ có uy tín trong tỉnh mà còn được bà con ở các tỉnh lân cận và các tỉnh Tây Nguyên ưa chuộng. Đặc biệt sản phẩm rèn của người Nùng An còn được số đông bà con vùng biên giới Trung Quốc sử dụng. Nhờ cơ chế kinh tế thị trường, du lịch phát triển nên các sản phẩm từ nghề rèn của người Nùng An được nhiều người tiêu dùng chọn sử dụng và có mặt trên toàn quốc.

Nghệ nhân nhuộm, phơi vải chàm người Nùng An ở xóm Phja Chang, xã Quảng Uyên.

Nghề dệt: Đây là nghề thủ công truyền thống được coi là quan trọng bậc nhất vì đáp ứng nhu cầu mặc và nhiều vật dụng khác của người dân từ ngàn xưa. Hiện nay tuy nghề dệt truyền thống ở nhiều nơi đã bị mai một nhưng riêng nghề dệt thủ công của người Nùng An ở xã Quảng Uyên vẫn được giữ gìn và phát triển. Điều này có liên quan đến việc người dân thường xuyên mặc các bộ trang phục truyền thống của mình. Người dân ở đây tự trồng bông, kéo sợi, dệt, nhuộm, hấp vải và cắt may để mặc. Kỹ thuật nhuộm chàm của người Nùng An rất cao, đặc biệt là bí quyết nhuộm vải và giữ màu được lâu bền với thời gian. Kỹ thuật nhuộm thường giữ màu được bền lâu hơn những nơi khác. Có lẽ một phần vì vậy mà quần áo của người dân ở đây lúc nào trông cũng như mới. Ngoài dệt vải để may quần áo, họ còn dệt thổ cẩm để may chăn màn. Thổ cẩm của người Nùng An không có hoa văn và màu sắc không sặc sỡ như thổ cẩm của người Tày. Nét hoa văn chủ yếu trên thổ cẩm của người Nùng An là những đường viền, đường sóng và các mạch chạy song song. Tuy đơn giản nhưng những nét hoa văn đó rất tinh xảo và mang những nét riêng độc đáo. Ngoài ra, người Nùng An còn biết cách dùng các loại lá cây, vỏ cây rừng có các màu sắc khác nhau, có sẵn trong thiên nhiên để nhuộm thành các loại chỉ màu dùng để dệt thổ cẩm và để thêu thùa...

Nghề đan lát: Đây là nghề cổ truyền của từng gia đình gắn với đời sống sản xuất nông nghiệp. Sản phẩm của nghề chủ yếu là các dụng cụ gia dụng phục vụ sinh hoạt và sản xuất như: bồ đựng thóc, cót phơi thóc, nong nia, giần sàng, sọt, lồ, bung giỏ, nón đội đầu... Nguyên liệu là mây, tre, trúc được chế biến theo nhu cầu của người thợ đan, muốn đan loại dụng cụ nào thì chẻ lạt, vót mây phù hợp với kiểu của dụng cụ đó. Công việc đan lát được tiến hành quanh năm nhưng phổ biến nhất là vào các dịp nông nhàn.

Nghề mộc: Sản phẩm mộc của người Nùng An tuy không chạm trổ khéo léo như nghề mộc của người Tày, nhưng lại có những nét đặc trưng riêng khá tinh tế. Sản phẩm chủ yếu của nghề này là thiết kế các khung nhà sàn bằng gỗ và các dụng cụ gia dụng như bàn ghế, giường, tủ, rương (hòm), cày, bừa, quạt thóc, cối xay thóc, cối giã gạo... Đặc biệt kỹ xảo thiết kế, đục lỗ cột, đo cắt xiên xà khung nhà sàn gỗ của người Nùng An được thiết kế theo kỹ thuật cổ truyền vừa gọn nhẹ, tiết kiệm được gỗ mà vẫn chắc chắn. Cấu trúc của ngôi nhà kiểu này thoáng, tiêu biểu kĩ thuật đục, ghép mộng được đo đạc tính toán rất cẩn thận, đục xong ghép dựng là khớp liền. Nhà của người Nùng An trong thiết kế và xây dựng không dùng đến đinh sắt hoặc lạt buộc mà tất cả đều được tính toán bằng các lỗ đục và cưa cắt chuẩn xác.

Nghề làm giấy bản ở xóm Dìa Trên, xã Quảng Uyên.

Nghề làm giấy dó (chỉa sla): Đây là một trong các nghề thủ công lâu đời của người Nùng An một thời đã bị mai một, chỉ còn rất ít người làm và gần như mất hẳn. Hiện nay, do nhu cầu của người tiêu dùng và du lịch phát triển, nghề này đã khôi phục. Nguyên liệu chính của nghề là vỏ thân cây dưỡng (năng mạy sla). Loại giấy này rất dai và chắc, các thầy Tào thường dùng để viết chữ Nôm, sử dụng trong các nghi lễ tâm linh, còn đồng bào dùng để cắt thành tiền vàng mã.

Nghề làm hương: Nghề này thường được làm vào những dịp nông nhàn và tiêu thụ vào các dịp lễ, tết, phục vụ việc thờ cúng và các nghi lễ tâm linh. Kỹ thuật làm hương của người Nùng An rất đơn giản, nguyên liệu chính là cây tre mai chẻ nhỏ làm que hương; bột hương gồm có bột gỗ mục và bột cây lá hắt (một loại cây mọc tự nhiên trong rừng và mùi thơm gần giống lá cây quế hương) phơi khô giã nhỏ dùng giần cho thật mịn. Đập hương là công đoạn chính để tạo cho bột vỏ cây và lá bám vào que hương, khi que đã bám đều cả hai loại bột, người ta đem phơi khô rồi đưa vào bảo quản, tiêu thụ.

Nghề làm ngói của người Nùng An.

Nghề làm ngói: Từ xa xưa người Nùng An đã có nghề làm ngói máng (ngói âm dương) để lợp nhà ở. Về kỹ thuật, chỉ cần chọn đất sét mịn không bị pha lẫn đá. Ngói của người Nùng An ở đây có điểm khác với ngói nơi khác là viên ngói to bản, dày đều, bền lâu, khi vận chuyển ít bị vỡ. Nghề làm ngói của người Nùng An cũng đã một thời bị mai một. Từ ngày phát triển du lịch và nhu cầu tiêu dùng cho xây dựng đa dạng, nghề làm ngói máng của người Nùng An đã được phục hồi.

Nghề đục đá: Cũng giống như các nghề thủ công truyền thống trên, nghề đục đá ở đây chủ yếu phục vụ cho sinh hoạt, sản phẩm chính là các dụng cụ gia dụng như cối xay, cối giã, máng nước, trục lăn, đá tảng kê chân cột nhà và đá xếp cầu thang. Đặc biệt, người ta còn đục đá để rào vườn, rào nương và rào làng. Do đặc điểm khu vực cư trú này chủ yếu nằm trong thung lũng đá nên nghề đục đá ở xã Quảng Uyên hiện vẫn tồn tại.

Nghề đúc gang: Nghề đúc gang của người Nùng An được bảo tồn và phát triển song song với các nghề thủ công khác đã nêu ở trên. Các sản phẩm làm từ gang gồm các dụng cụ phục vụ đời sống như: lưỡi cày, lưỡi bừa, xoong, nồi, chảo...

Thiên Phước