Quét trước khi mua: Ứng dụng số và nỗ lực thay đổi thói quen tiêu dùng hải sản tại EU

Tại Síp, sản lượng đánh bắt cá sụt giảm mạnh, khiến nhiều ngư dân cho rằng việc ra khơi không còn hiệu quả. Ảnh: Euronews

Trong nhiều năm, các nỗ lực bảo vệ nguồn lợi thủy sản tại châu Âu chủ yếu tập trung vào khâu khai thác, với những công cụ quen thuộc như hạn ngạch đánh bắt, kiểm soát đội tàu hay bảo vệ ngư trường. Tuy nhiên, thực tế cho thấy các biện pháp này chỉ phát huy hiệu quả khi đi kèm sự thay đổi từ phía thị trường, đặc biệt là hành vi tiêu dùng.

Khi khoảng cách giữa thực trạng sinh thái của đại dương và lựa chọn mua sắm hàng ngày của người dân ngày càng nới rộng, EU đang thử nghiệm một hướng tiếp cận mới: đưa thông tin, dữ liệu và mục tiêu bền vững trực tiếp tới người tiêu dùng, coi đây là mắt xích quan trọng trong quá trình tái cấu trúc chuỗi giá trị thủy sản.

BIỂN CẠN KIỆT VÀ KHOẢNG TRỐNG THÔNG TIN TRONG CHÍNH SÁCH THỦY SẢN

Trong nhiều thập kỷ, chính sách thủy sản của châu Âu chủ yếu tập trung vào quản lý nguồn cung: hạn ngạch đánh bắt, kiểm soát đội tàu, bảo vệ ngư trường và phục hồi trữ lượng cá. Khuôn khổ này được thể chế hóa trong Chính sách Thủy sản Chung của EU (Common Fisheries Policy - CFP), với mục tiêu cân bằng giữa bảo tồn sinh thái và sinh kế của ngư dân.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy các biện pháp “từ phía cung” là chưa đủ. Tại nhiều khu vực như Đông Địa Trung Hải, nguồn lợi cá vẫn suy giảm nhanh hơn tốc độ phục hồi, trong khi thu nhập của ngư dân nhỏ lẻ ngày càng bấp bênh. Ở Síp và một số quốc gia Nam Âu, không ít ngư dân thừa nhận rằng việc ra khơi giờ đây mang tính cầm cự, hơn là một chiến lược sinh kế dài hạn.

Điều nghịch lý nằm ở chỗ: trong khi đại dương ngày càng cạn kiệt, người tiêu dùng lại ít cảm nhận được điều đó. Các quầy hải sản và nhà hàng vẫn đầy ắp lựa chọn, phần lớn nhờ vào nuôi trồng công nghiệp và nhập khẩu. Khoảng cách giữa “thực trạng sinh thái” và “trải nghiệm tiêu dùng” ngày càng nới rộng.

Theo các khảo sát người tiêu dùng tại châu Âu, đa số người dân bày tỏ mong muốn tiêu dùng bền vững, nhưng lại thiếu thông tin để hiện thực hóa mong muốn đó. Thực đơn và nhãn mác thường không cho biết cá được đánh bắt ở đâu, bằng phương pháp nào, có nằm trong danh sách loài bị khai thác quá mức hay không. Khoảng trống thông tin này khiến người tiêu dùng khó đóng vai trò tích cực trong việc thực thi các mục tiêu chính sách của EU.

Chính vì vậy, trong những năm gần đây, EU bắt đầu nhìn nhận rõ hơn rằng tiêu dùng - chứ không chỉ khai thác - là một mắt xích then chốt của chuyển đổi bền vững trong thủy sản.

Ứng dụng MrGoodFish3.0 tổng hợp dữ liệu toàn chuỗi cung ứng, kèm khuyến nghị theo mùa và gợi ý chế biến. Ảnh: Euronews

ỨNG DỤNG SỐ TRONG BỐI CẢNH EUROPEAN GREEN DEAL VÀ FARM TO FORK

Sự ra đời của các ứng dụng như MrGoodFish3.0 và VeriFish không phải là hiện tượng đơn lẻ, mà nằm trong bức tranh rộng lớn hơn của European Green Deal - chiến lược phát triển tổng thể nhằm đưa Liên minh châu Âu (EU) trở thành khu vực trung hòa carbon vào năm 2050.

Trong chiến lược này, hệ thống thực phẩm bền vững được xem là một trụ cột quan trọng, gắn liền với bảo vệ đa dạng sinh học, an ninh lương thực và khả năng chống chịu của nền kinh tế trước biến đổi khí hậu.

Trong khuôn khổ Green Deal, chiến lược “Farm to Fork” (Từ nông trại tới bàn ăn) đặt mục tiêu tái cấu trúc toàn bộ chuỗi giá trị thực phẩm, từ sản xuất, chế biến đến phân phối và tiêu dùng. Trọng tâm của chiến lược này là giảm tác động môi trường, nâng cao tính minh bạch của chuỗi cung ứng và trao nhiều quyền thông tin hơn cho người tiêu dùng.

Dù không thuộc “nông trại” theo nghĩa truyền thống, thủy sản vẫn là một cấu phần quan trọng của hệ thống thực phẩm châu Âu và chịu sự điều chỉnh ngày càng rõ nét của các chính sách này.

Theo Euronews, MrGoodFish3.0 thể hiện rõ tinh thần Farm to Fork khi chuyển hóa dữ liệu khoa học - vốn thường chỉ tồn tại trong các báo cáo chuyên ngành hoặc cơ quan quản lý - thành thông tin dễ tiếp cận cho người mua.

Thông qua ứng dụng, người tiêu dùng có thể tra cứu loài cá theo mùa, mức độ chịu áp lực sinh thái của từng loài, khu vực khai thác cũng như các khuyến nghị thay thế bền vững hơn. Cách tiếp cận này không dựa trên cấm đoán hay mệnh lệnh hành chính, mà khuyến khích điều chỉnh hành vi tiêu dùng dựa trên hiểu biết và lựa chọn cá nhân.

Trong khi đó, VeriFish tập trung mạnh hơn vào khía cạnh minh bạch và truy xuất nguồn gốc số hóa một ưu tiên lớn khác trong chính sách thực phẩm của EU. Thông qua mã QR gắn trên thực đơn hoặc nhãn sản phẩm, người tiêu dùng có thể tiếp cận thông tin chi tiết về nguồn gốc, phương thức khai thác hoặc nuôi trồng, giá trị dinh dưỡng cũng như các chứng nhận bền vững liên quan.

Với các doanh nghiệp thủy sản, việc tham gia vào các nền tảng như VeriFish không chỉ mang ý nghĩa truyền thông, mà còn được xem là bước chuẩn bị cho một tương lai trong đó minh bạch dữ liệu có thể trở thành yêu cầu bắt buộc của thị trường và cơ quan quản lý.

Có thể xem MrGoodFish3.0 là công cụ định hướng lựa chọn tiêu dùng, giúp người mua hiểu nên ăn gì và khi nào nên ăn để giảm áp lực sinh thái lên đại dương. Trong khi đó, VeriFish đóng vai trò như một “hộ chiếu số” của sản phẩm thủy sản, tập trung trả lời câu hỏi đến từ đâu và được khai thác ra sao, qua đó củng cố niềm tin thị trường thông qua minh bạch dữ liệu.

Quan trọng hơn, các ứng dụng này giúp EU giải quyết một bài toán chính sách vốn rất khó: làm thế nào để biến các mục tiêu vĩ mô của European Green Deal thành hành vi cụ thể ở cấp độ cá nhân. Khi người tiêu dùng hiểu rõ hơn tác động môi trường của từng lựa chọn mua sắm, chính sách không còn dừng lại ở các quy định trên giấy, mà được “thực thi” hàng ngày thông qua thị trường. Theo cách đó, công nghệ số đang trở thành cầu nối giữa chiến lược phát triển bền vững của EU và đời sống tiêu dùng thường nhật.

Các nhà hàng tại Síp đưa cá sư tử vào thực đơn như một lựa chọn bền vững thay thế các loài bị đe dọa. Ảnh: Euronews

TIÊU DÙNG BỀN VỮNG, CHUYỂN ĐỔI XANH VÀ ĐỘNG LỰC THỊ TRƯỜNG

Một trong những điểm then chốt của cách tiếp cận mới là nhìn nhận tiêu dùng bền vững không chỉ như trách nhiệm đạo đức, mà còn như động lực kinh tế. Trường hợp cá sư tử tại Đông Địa Trung Hải là một ví dụ điển hình. Đây là loài xâm lấn gây tổn hại nghiêm trọng tới hệ sinh thái, nhưng khi được đưa vào thực đơn, nó trở thành nguồn thu mới cho ngư dân và nhà hàng, đồng thời góp phần giảm áp lực sinh thái.

Các ứng dụng số có thể đóng vai trò khuếch đại những câu chuyện như vậy, giúp người tiêu dùng hiểu rằng lựa chọn của họ không chỉ mang ý nghĩa cá nhân, mà còn tác động trực tiếp tới môi trường và sinh kế địa phương. Điều này phù hợp với triết lý của Green Deal: kết hợp mục tiêu môi trường với lợi ích kinh tế - xã hội.

Dù vậy, thách thức vẫn rất lớn. Các khảo sát cho thấy giá cả vẫn là yếu tố quyết định hàng đầu khi người châu Âu mua hải sản, đặc biệt trong bối cảnh lạm phát và chi phí sinh hoạt tăng cao. Tỷ lệ người chủ động tìm kiếm thông tin môi trường thậm chí còn giảm trong vài năm gần đây, cho thấy giới hạn của các công cụ dựa trên “tự nguyện”.

Tuy nhiên, từ góc độ chính sách, EU dường như chấp nhận cách tiếp cận từng bước. Các ứng dụng như MrGoodFish3.0 hay VeriFish không được kỳ vọng sẽ ngay lập tức thay đổi toàn bộ thị trường, mà đóng vai trò xây dựng nền tảng nhận thức. Khi minh bạch thông tin trở thành chuẩn mực, áp lực từ người tiêu dùng sẽ dần buộc doanh nghiệp phải điều chỉnh mô hình kinh doanh, phù hợp hơn với các mục tiêu của CFP và Green Deal.

Về dài hạn, việc kết nối người mua cá với câu chuyện phía sau mỗi sản phẩm có thể giúp tái cấu trúc chuỗi giá trị thủy sản theo hướng bền vững hơn, giảm phụ thuộc vào nhập khẩu và bảo vệ sinh kế cho các cộng đồng ven biển.

Liệu đủ nhiều người sẽ sẵn sàng “quét trước khi mua” để tạo ra sự thay đổi đáng kể hay không vẫn là câu hỏi mở. Nhưng trong bối cảnh EU coi chuyển đổi xanh là lựa chọn chiến lược không thể đảo ngược, những công cụ số như vậy cho thấy một hướng đi rõ ràng: biến chính sách thành hành vi thị trường, bắt đầu từ quyết định nhỏ nhất của người tiêu dùng.

Từ góc nhìn rộng hơn, câu chuyện tại EU cũng đặt ra những gợi ý đáng suy ngẫm đối với các quốc gia có ngành thủy sản lớn như Việt Nam. Trong bối cảnh yêu cầu về truy xuất nguồn gốc, khai thác hợp pháp và phát triển bền vững ngày càng trở thành điều kiện tiên quyết để tiếp cận thị trường quốc tế, việc kết hợp chính sách quản lý với các công cụ số hướng tới người tiêu dùng có thể mở ra một hướng đi mới.

Khi thông tin được đưa tới đúng điểm cuối của chuỗi giá trị - bàn ăn của người dân - mục tiêu bền vững không chỉ nằm ở quy định, mà dần được hình thành từ thói quen thị trường.

Trọng Hoàng