Sức bật từ doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ trong nền kinh tế sáng tạo Việt Nam

Theo nghiên cứu sinh Lâm Hồng Lan (trái) và PGS Donna Cleveland (phải), DNNVSN đóng vai trò trung tâm trong nền kinh tế sáng tạo của Việt Nam. Ảnh: RMIT

Giữa làn sóng chuyển dịch toàn cầu và nhu cầu ngày càng lớn về phát triển bền vững cũng như bảo tồn văn hóa, PGS Donna Cleveland - Trưởng khoa, cùng giảng viên, nghiên cứu sinh Lâm Hồng Lan thuộc Khoa Truyền thông và Thiết kế, Đại học RMIT Việt Nam, nhìn lại vai trò ngày càng thay đổi của doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ (DNNVSN) trong nền kinh tế sáng tạo Việt Nam.

Nhìn từ góc độ học thuật kết hợp với dẫn chứng thực tiễn, hai chuyên gia phác họa nên bức tranh hiện tại của nền kinh tế sáng tạo trong nước, cũng như dự báo những chuyển động trong 25 năm tới và hành động cần thực hiện để khai phá trọn vẹn tiềm năng của lĩnh vực này.

Bức tranh hiện tại của nền kinh tế sáng tạo Việt Nam

Kinh tế sáng tạo là một khái niệm dần trở nên phổ biến, nơi văn hóa, sáng tạo và công nghệ hòa quyện vào nhau cùng thúc đẩy kinh tế và tiến bộ xã hội. Khái niệm này xoay quanh các lĩnh vực như thời trang, điện ảnh, thiết kế, thủ công mỹ nghệ và game, mang lại không chỉ tiềm năng thương mại mà còn góp phần vào bản sắc văn hóa, tính bao trùm và phát triển bền vững.

Từ thiết kế thời trang ứng dụng AI đến sản xuất không rác thải, DNNVSN trong lĩnh vực sáng tạo đang tích cực đổi mới để kết nối di sản với phát triển bền vững và nâng cao năng lực cạnh tranh toàn cầu. Ảnh: Vietnam Design Research Studio

Tại Việt Nam, DNNVSN (quy mô dưới 50 lao động) là trụ cột của hệ sinh thái sáng tạo. Những doanh nghiệp này sở hữu lợi thế linh hoạt, gắn bó từ cộng đồng và thường lấy cảm hứng từ di sản văn hóa địa phương. Nhiều doanh nghiệp đã nhanh chóng tận dụng các nền tảng số và mạng xã hội để tạo dựng nên thị trường ngách cho các sản phẩm bền vững và giàu tính bản địa.

Việt Nam đã có ba địa phương gia nhập vào Mạng lưới thành phố sáng tạo của UNESCO, với Hà Nội chuyên về thiết kế, Hội An chuyên về thủ công mỹ nghệ và Đà Lạt chuyên về âm nhạc. Việt Nam cũng lọt vào top ba quốc gia đang phát triển có kim ngạch xuất khẩu sản phẩm sáng tạo cao nhất, vượt mức 14 triệu đô la Mỹ vào năm 2020. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều thách thức DNNVSN đang gặp phải như tiếp cận nguồn vốn để mở rộng quy mô hay chưa có khung pháp lý hỗ trợ cho mô hình sản xuất đặc thù chủ yếu dựa vào lao động phi chính thức và cộng đồng địa phương.

Hướng đến 2050: đổi mới sáng tạo, phát triển bền vững và khởi nghiệp văn hóa

Nhìn về tương lai, ba lực đẩy chính góp phần định hình nền kinh tế sáng tạo Việt Nam sẽ là: đổi mới công nghệ số, thực hành bền vững và khởi nghiệp văn hóa. Lấy ví dụ từ lĩnh vực thời trang, DNNVSN đang nổi lên như nhân tố đi đầu trong quá trình chuyển đổi với các mô hình kinh tế tuần hoàn, đưa yếu tố di sản vào thiết kế hiện đại và tăng cường hợp tác với cộng đồng địa phương.

Tiến bộ công nghệ đóng vai trò then chốt trong quá trình chuyển đổi. Thiết kế hỗ trợ bởi AI, mẫu sản phẩm ảo và công nghệ tạo khuôn 3D sẽ giúp các thương hiệu nhỏ giảm lãng phí, cải thiện thời gian sản xuất và duy trì tính cạnh tranh toàn cầu. Chẳng hạn, KHAAR ứng dụng AI để biến vải thừa thành những thiết kế hoàn toàn mới, trong khi Môi Điên kết hợp công nghệ với kỹ nghệ thủ công do các thợ may ở tuổi hưu trí truyền lại, tạo nên những sản phẩm giao thoa giữa sáng tạo và kinh nghiệm của thế hệ đi trước.

Mô hình đồng thiết kế giữa nhà thiết kế và người dệt vải sẽ giữ vai trò ngày càng quan trọng. Những thương hiệu như Kilomet109 hay Linht Handicraft đang chứng minh rằng mối quan hệ hợp tác tôn trọng và lâu dài với cộng đồng nghệ nhân không chỉ tạo ra những sản phẩm độc đáo, mà còn nuôi dưỡng sự đổi mới dựa vào niềm tin.

Bên cạnh đó, thế hệ tiêu dùng trẻ – đặc biệt là Gen Z – đang định hình xu hướng thời trang bền vững với những câu chuyện kể phong phú. Họ ủng hộ các thương hiệu như Dòng Dòng, chuyên tái chế phế liệu công nghiệp thành phụ kiện và các nhãn hàng thể hiện được cá tính và cội nguồn văn hóa của mình. Những khách hàng trẻ này đặt kỳ vọng vào tính minh bạch, nguồn cung có đạo đức và câu chuyện ý nghĩa ẩn sâu trong từng sản phẩm họ mua.

Khi các DNNVSN theo đuổi hướng thiết kế không rác thải, dùng nguyên liệu nội địa và các nền tảng số, họ có tiềm năng tạo ảnh hưởng lên thị trường nội địa lẫn thay đổi cách thế giới nhìn về thời trang Việt. Với chính sách hỗ trợ phù hợp, Việt Nam có thể vươn lên dẫn đầu toàn cầu về thời trang bắt nguồn từ văn hóa, thân thiện với môi trường, đem đến một mô hình nơi tính sáng tạo và bền vững có thể cộng sinh.

Khai phóng tiềm năng sáng tạo qua chính sách và cách tiếp cận giáo dục

Để DNNVSN phát huy hết vai trò trong nền kinh tế sáng tạo Việt Nam, nhà nước cần triển khai một chiến lược dài hạn cấp quốc gia. Một ưu tiên cấp thiết hiện nay là xây dựng khung pháp lý rõ ràng hơn, đặc biệt ở lĩnh vực thuế và lao động phi chính thức. Nhiều DNNVSN dựa vào mạng lưới nghệ nhân người dân tộc và các thợ may ở tuổi hưu trí. Tuy nhiên, họ chưa có chính sách riêng phù hợp với những đóng góp của mình. Các chính sách thuế linh hoạt và thủ tục hành chính đơn giản có thể giúp họ hợp thức hóa hoạt động, giúp mở rộng tầm ảnh hưởng mà vẫn bảo toàn được các giá trị văn hóa và cộng đồng vốn là thế mạnh của họ.

Giáo dục và sự hỗ trợ từ các tổ chức, như các chương trình đào tạo gắn kết với các ngành nghề, đóng vai trò quan trọng trong việc nuôi dưỡng thế hệ lãnh đạo sáng tạo có trách nhiệm với xã hội và môi trường. Ảnh: Vietnam Design Research Studio

Hạ tầng công cộng cũng cần được củng cố. Những sáng kiến do Nhà nước hỗ trợ như các tuần lễ thời trang quốc gia hoặc sàn giao dịch sáng tạo được giám tuyển có thể nâng cao mức độ hiện diện cũng như thành công của các thương hiệu nhỏ với công chúng. Việt Nam có thể học hỏi từ các bài học của các quốc gia như Hàn Quốc và Trung Quốc, nơi đầu tư công vào công nghiệp sáng tạo đã thúc đẩy niềm tự hào dân tộc và nâng tầm vị thế quốc gia trên trường quốc tế.

Giáo dục là một trụ cột quan trọng không thể thiếu khác. Việc tích hợp tư duy thiết kế bền vững và khởi nghiệp vào chương trình phổ thông và đại học sẽ giúp học sinh, sinh viên có một nền tảng phát triển trong một nền kinh tế sáng tạo. Các chiến dịch nâng cao nhận thức cộng đồng cũng có thể thay đổi nhận thức của người tiêu dùng, khuyến khích trân trọng những sản phẩm đồng thiết kế, tái chế và sản xuất có đạo đức.

Đại học RMIT Việt Nam đã và đang góp phần thúc đẩy quá trình chuyển đổi này. Tại Khoa Truyền thông và Thiết kế, các chương trình đào tạo được tích hợp yếu tố bền vững và văn hóa địa phương, với tầm nhìn trở thành trung tâm sáng tạo và đổi mới của khu vực. Tham vọng này phản ánh qua thành tích ấn tượng của sinh viên trường với việc liên tục đạt thành tích cao tại các cuộc thi sáng tạo quốc gia và quốc tế, bao gồm giải thưởng “đại học có nhiều đội thắng giải nhất” tại cuộc thi Vietnam Young Lions ba năm liên tiếp.

Nhìn về phía trước, điều mang lại niềm tin cho hai chuyên gia RMIT chính là sự hội tụ của ba động lực then chốt: sự ghi nhận ngày càng rõ nét của Chính phủ đối với các ngành công nghiệp sáng tạo, cộng đồng địa phương dần cởi mở hơn với thực hành đạo đức và tái tạo, cùng sự xuất hiện của thế hệ các nhà thiết kế mới – am hiểu toàn cầu, thông thạo công nghệ và gắn bó sâu sắc với văn hóa Việt.

Cả hai đều tin rằng 25 năm tới sẽ không chỉ được định hình bởi những gì chúng ta tạo ra, mà bởi cách chúng ta tạo ra điều đó như thế nào – với sự quan tâm, trách nhiệm và tôn trọng sâu sắc dành cho những câu chuyện, con người và vùng đất đã truyền cảm hứng cho hành trình sáng tạo. Đây là cơ hội để Việt Nam dẫn đầu bằng chính bản sắc của mình để thế giới thấy rằng sáng tạo, phát triển bền vững và bản sắc văn hóa hoàn toàn có thể cùng nhau kiến tạo nên một tương lai vừa ý nghĩa, vừa bền lâu.

Thái Phương - Quân Đinh