Thủ công mỹ nghệ Việt Nam kiến tạo vị thế mới

Làn gió số tái sinh di sản

Thống kê cả nước hiện có hơn 5.400 làng nghề. Sự phát triển của các làng nghề kéo theo nhiều dịch vụ, tạo ra nguồn việc làm dồi dào. Nhiều năm qua, hàng thủ công mỹ nghệ luôn nằm trong top 10 mặt hàng xuất khẩu có kim ngạch lớn nhất của Việt Nam. Các sản phẩm đã có mặt tại 163 quốc gia và vùng lãnh thổ, với giá trị kim ngạch xuất khẩu khoảng 1,7 tỷ USD mỗi năm. Riêng ở khu vực châu Á, Việt Nam đứng thứ hai trong số các quốc gia xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ, chỉ sau Trung Quốc.

Để tăng trưởng bền vững, ngành thủ công mỹ nghệ cần cú hích chiến lược để chuyển từ mô hình sản xuất gia công sang ứng dụng công nghệ, thiết kế, làm chủ thương hiệu. Ảnh: TH

Thủ công mỹ nghệ là ngành hàng có tỷ suất lợi nhuận cao nhưng lâu nay giá trị này chủ yếu đến từ việc gia công. Rất nhiều sản phẩm xuất khẩu dựa trên thiết kế của nước ngoài, dẫn đến tình trạng bị động, bấp bênh ở các làng nghề. Để tăng trưởng bền vững, ngành thủ công mỹ nghệ cần cú hích chiến lược để chuyển từ mô hình sản xuất gia công sang thiết kế, làm chủ thương hiệu. Kỷ nguyên số được xác định là cơ hội để thực hiện cú nhảy vọt này.

Công nghệ số có tính tác động kép, vừa mở ra cánh cửa thị trường toàn cầu, vừa tái tạo quy trình sáng tạo ngay tại xưởng sản xuất. Như câu chuyện ở Công ty TNHH Mây tre đan Việt Quang, Giám đốc Nguyễn Văn Tĩnh chia sẻ, trước đây các sản phẩm chỉ được bán qua hội chợ và thương lái. Từ khi tham gia sàn thương mại điện tử, đơn hàng từ châu Âu và Nhật Bản tăng gấp nhiều lần. Đặc biệt, sàn thương mại điện tử không chỉ giúp bán nhiều hàng hơn mà còn thay đổi bản chất của mối quan hệ cung - cầu. Khách hàng quốc tế có thể tương tác trực tiếp, yêu cầu thiết kế riêng, tạo ra đơn hàng có giá trị cao và thúc đẩy sự đổi mới mẫu mã.

Nếu thương mại điện tử giải quyết vấn đề “đầu ra”, công nghệ sản xuất kỹ thuật số lại giải quyết vấn đề mở rộng sáng tạo. Ứng dụng máy quét, máy in 3D… giúp số hóa các mẫu vật phức tạp một cách nhanh chóng và chính xác, rút ngắn quá trình sản xuất và trực tiếp giải quyết những hạn chế về mẫu mã và thiết kế.

Tại làng nghề mộc Thanh Lãng, Phú Thọ, nghệ nhân Dương Văn Hoạt cho biết, nhà ông 5 đời làm nghề. Gia đình đã mạnh dạn đầu tư hệ thống máy đục, chạm hiện đại, nhờ vậy tăng số lượng sản phẩm từ 50 - 80% so với trước. Xưởng của ông vận hành hai dây chuyền song song: một dây chuyền sản xuất bằng máy móc, đáp ứng số lượng lớn và giá thành cạnh tranh; một dây chuyền chế tác thủ công các sản phẩm cao cấp, tinh xảo. “Cách làm này vừa tối ưu hóa năng suất, vừa giữ gìn được tinh hoa của nghề mộc”, ông Dương Văn Hoạt cho hay.

Cũng tại làng nghề Thanh Lãng, gia đình ông Trần Văn Dũng bên cạnh đầu tư máy móc hiện đại còn ứng dụng chuyển đổi số để quảng bá sản phẩm. “Hiện các ứng dụng mạng xã hội như zalo, facebook, tiktok... trở thành kênh bán hàng hữu hiệu của người dân làng nghề chúng tôi”.

Hoàn thiện hệ sinh thái hỗ trợ

Nhận thức rõ tầm quan trọng chiến lược của bảo tồn, phát triển làng nghề trong kỷ nguyên số, Chính phủ đã có Quyết định số 801/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình Bảo tồn và phát triển làng nghề Việt Nam giai đoạn 2021 - 2030. Bộ Công Thương thể hiện vai trò tiên phong thông qua Quyết định số 1970/QĐ-BCT, chỉ đạo trực tiếp Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số chủ trì, phối hợp với các sàn thương mại điện tử lớn triển khai các chương trình kết nối, hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ, hợp tác xã và làng nghề tiếp cận kênh bán hàng trực tuyến…

Ở cấp tỉnh, các chính sách được cụ thể hóa, ưu tiên nguồn vốn hỗ trợ các hộ gia đình làm nghề thủ công mỹ nghệ mua sắm máy móc, thiết bị sản xuất tiên tiến. Đơn cử Hà Nội - địa phương có nhiều làng nghề nhất cả nước, đã ban hành Đề án tổng thể phát triển làng nghề giai đoạn 2025 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050. Để khắc phục những hạn chế về kỹ năng số, Sở Công Thương Hà Nội triển khai chương trình Chuyển đổi số cho làng nghề, hỗ trợ đào tạo kỹ năng số, xây dựng gian hàng thương mại điện tử cho các làng nghề nổi tiếng như Bát Tràng, Hạ Thái, Phú Vinh, Quất Động…

Về phía các hiệp hội, Phó Chủ tịch Hiệp hội Làng nghề Việt Nam, TS. Tôn Gia Hóa cho biết, Hiệp hội đang thúc đẩy chương trình Làng nghề số Việt Nam, phối hợp cùng các sàn thương mại điện tử lớn để tạo không gian trưng bày sản phẩm Việt trực tuyến, giúp mỗi nghệ nhân có thể bán sản phẩm ra thế giới chỉ bằng một cú “nhấp chuột”…

Đây chính là những nỗ lực đồng bộ hướng đến phát triển bền vững nghề thủ công mỹ nghệ truyền thống trong thời đại số. Tuy nhiên, Chủ tịch Hiệp hội Phát triển văn hóa cộng đồng Việt Nam, GS. TS. Từ Thị Loan đã chỉ ra hiện trạng phần lớn mặt hàng thủ công mỹ nghệ của Việt Nam vẫn đơn điệu về mẫu mã, chưa đa dạng hóa sản phẩm, tính cạnh tranh kém... Do vậy, cần khuyến khích các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất sử dụng thiết kế chuyên nghiệp, tăng cường ứng dụng kỹ thuật công nghệ, đầu tư trang thiết bị vào sản xuất, kinh doanh…

Riêng về nguồn nhân lực, GS. TS. Từ Thị Loan cho rằng, bên cạnh trau dồi kỹ năng, bí quyết nghề, các nghệ nhân và thợ phải được trang bị kiến thức kinh doanh, kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, phát triển sản xuất, quản trị doanh nghiệp, đổi mới công nghệ, tổ chức tiêu thụ sản phẩm, cạnh tranh trên thị trường quốc tế...

Kỷ nguyên số đang mở ra cuộc chuyển đổi toàn diện, đòi hỏi sự thay đổi sâu sắc trong tư duy sản xuất, quảng bá, phân phối sản phẩm... Bằng việc kết hợp hài hòa giữa tinh hoa thủ công và sức mạnh công nghệ, ngành thủ công mỹ nghệ Việt Nam sẽ kiến tạo vị thế mới, đóng góp vào sự phát triển công nghiệp văn hóa quốc gia.

Khôi Nguyên