Tìm về điệu Then

Gìn giữ cho muôn đời

Ở khu vực phía tây của tỉnh, hiện có một bộ phận dân tộc Tày sinh sống. Trong không gian tĩnh lặng tại nhà văn hóa thôn 3, xã Ia Đal, những giai điệu Then hòa cùng tiếng đàn Tính vang lên trầm ấm. Đó là nơi các thành viên Câu lạc bộ hát Then, đàn Tính say sưa tập luyện những giai điệu độc đáo của dân tộc Tày.

Thành lập từ năm 2018, câu lạc bộ mang theo kỳ vọng gìn giữ và lan tỏa truyền thống quê hương trên vùng đất mới. Sau hơn 7 năm duy trì, câu lạc bộ hiện có 10 thành viên nòng cốt, luôn duy trì sinh hoạt đều đặn.

Chính vì vậy, các buổi luyện tập và biểu diễn được duy trì vào các dịp quan trọng như Ngày hội Đại đoàn kết toàn dân tộc, Tết Nguyên đán, các hội thi văn nghệ cấp xã, tỉnh... Những hoạt động ấy không chỉ tạo sân chơi tinh thần, mà còn góp phần gìn giữ, lan tỏa giá trị văn hóa truyền thống của người Tày giữa đại ngàn Tây Nguyên.

Từ nhỏ, chị Nông Thị Duyên (40 tuổi) ở xã Ia Đal đã quen với âm thanh đàn Tính, lời Then ngọt ngào.

Quê ở tận Lạng Sơn, chị Duyên vào đây từ năm 2010 nhưng điều chị day dứt hơn là nơi ở mới, không còn nhiều người Tày nhớ đến những giai điệu truyền thống.

Chính nỗi niềm đó, chị Duyên quyết tâm học hỏi thêm và trở thành người gìn giữ, truyền dạy hát Then, đàn Tính ở xã biên giới Ia Đal. Với chị, học hát và gìn giữ những điệu Then mộc mạc ấy không chỉ là niềm đam mê, mà còn là cách gìn giữ cội nguồn, giữ hồn quê nơi xa xứ.

Thành viên trong câu lạc bộ thường xuyên luyện tập để nâng cao kỹ năng đàn, hát.

Theo quan niệm của người Tày cổ, “Then” nghĩa là “trời”. Chính vì vậy, hát Then được coi là điệu hát do thần tiên truyền lại. Trong đời sống của người Tày cổ, điệu Then chỉ vang lên trong những sự kiện trọng đại hay lễ cầu an, cầu mùa, gọi hồn... bởi họ tin rằng, từng câu hát là lời gửi gắm tới nhà trời.

Then có lối hát đặc trưng là nửa đọc, nửa ngâm, mỗi đoạn đều có cốt truyện với nhiều yếu tố thần thoại và tâm linh.

Lời Then được truyền qua nhiều thế hệ, chắt lọc tinh tế như thơ trữ tình giàu nhạc điệu, ẩn chứa lời răn dạy, giáo dục, động viên và cả những kinh nghiệm ứng xử trong cuộc sống.

Đây chính là giá trị khiến hát Then trở thành một phần thiêng liêng trong tâm hồn người Tày.

Phát triển thêm lời mới

Hát Then tồn tại dưới hai hình thức chính là Then cổ và Then mới.

Then cổ hay còn gọi là Then nghi lễ, là loại hình Then nguyên bản, gắn liền với các nghi lễ tâm linh quan trọng. Then cổ mang tính chất trang trọng, thiêng liêng, thường chỉ diễn ra trong phạm vi gia đình hoặc cộng đồng nhỏ.

Trong đời sống hiện đại, hát Then đã được phát triển thêm lời mới gọi là Then mới, với nội dung không chỉ giới hạn trong tín ngưỡng mà mở rộng ra ca ngợi quê hương, đất nước, tình yêu lao động, tình cảm lứa đôi.

“Then mới thường được biểu diễn trong các dịp lễ hội, liên hoan văn hóa, sân khấu hóa, giúp loại hình nghệ thuật này đến gần hơn với công chúng”, chị Duyên cho biết.

Trong hát Then, đàn Tính giữ vai trò đặc biệt quan trọng, được xem là ”linh hồn” của cả bài hát. Với người Tày, tiếng đàn không chỉ để đệm cho giọng hát, mà còn thay lời tâm sự, gửi gắm ước vọng và lời khấn cầu đến thần linh.

Đàn Tính của người Tày được chế tác hoàn toàn thủ công. Người dân chọn bầu già, cắt bỏ phần đầu, lấy ruột, ngâm nước khoảng một tuần rồi phơi khô và tiếp tục ngâm vôi 2 - 3 ngày để chống mọt. Phần cần đàn làm từ các loại gỗ dẻo, được đẽo gọt, đánh giáp tỉ mỉ trước khi gắn vào bầu đàn và phơi khô.

Dây đàn truyền thống làm từ tơ xe, nay được thay bằng dây dù hoặc dây cước, vẫn giữ nguyên cấu trúc 3 dây đặc trưng. Tiếng đàn Tính có âm sắc trầm bổng, réo rắt, có khả năng dẫn dắt cảm xúc và làm lời hát Then thêm bay bổng, sâu lắng.

"Hát Then không chỉ là âm nhạc, mà còn lưu giữ những câu chuyện, huyền thoại và kinh nghiệm sống của người Tày. Dù sống ở đâu, người Tày cũng cố gắng gìn giữ di sản quý này để tiếng Then còn mãi”.

Bí thư Chi bộ thôn 3, xã Ia Đal LÊ VĂN HÀO

Với người Tày, đàn Tính gắn bó từ thuở ấu thơ. Đàn Tính có cấu tạo đơn giản nhưng độc đáo, với các hoa văn mặt trời, chim, rắn, đầu rồng mang tính biểu tượng. Chỉ với 2 - 3 dây đàn bằng tơ tre, âm thanh đàn Tính luôn trong trẻo, ấm áp, hòa quyện với giọng hát Then ngân nga.

Để hát Then hay và đánh đàn Tính thành thạo, nghệ nhân phải hiểu về âm nhạc dân gian, kỹ thuật phối hợp tay phải tay trái, đồng thời cảm thụ sâu sắc ý nghĩa từng câu Then.

Các bài Then như Then Giao duyên, Then Tình ca núi rừng, Then Cầu mùa, Then Cầu an... đều chứa đựng triết lý nhân sinh, khát vọng hạnh phúc và tình yêu cuộc sống.

Sức sống bền bỉ của làn điệu Then và tiếng đàn Tính tại xã Ia Đal là minh chứng cho ý chí giữ gìn cội nguồn của cộng đồng người Tày xa quê.

Những giai điệu mộc mạc ấy không chỉ làm vơi đi nỗi nhớ quê hương, mà còn góp phần làm phong phú thêm văn hóa địa phương, tạo nên sự giao thoa hài hòa giữa văn hóa truyền thống miền núi phía Bắc và sắc màu đại ngàn Tây Nguyên.

Đây cũng là cách người dân gửi gắm cho thế hệ mai sau, để những giá trị văn hóa không ngừng lan tỏa và trường tồn.

Bài, ảnh: THANH TÚ