Trần Mai Ninh - nhà báo, nhà thơ nặng tình sông núi

Cô Trần Thị Phương, giáo viên môn Lịch sử Trường THCS Trần Mai Ninh kể cho học sinh nghe về cuộc đời và sự nghiệp của chiến sĩ cách mạng, nhà thơ, nhà báo Trần Mai Ninh.

Hòa vào không khí kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025), tại Phòng truyền thống của Trường THCS Trần Mai Ninh, cô Trần Thị Phương - giáo viên môn Lịch sử say sưa kể cho học trò nghe về cuộc đời hoạt động cách mạng của chiến sĩ cách mạng, nhà thơ, nhà báo Trần Mai Ninh.

Cô Phương đọc cho học sinh nghe bức thư của cuốn “Anh tôi ngày ấy” của bà Nguyễn Thanh Thanh - em gái của Trần Mai Ninh. Cuốn hồi ký là những dòng tâm can của người em gái về người anh trai: “Mọi người ngậm ngùi thương xót anh đã mất sớm quá, chưa vợ con, chưa gặp lại gia đình và đã bị giết một cách rất dã man, tàn bạo... Anh Khanh! Quyển sách nhỏ này em mạnh dạn viết để tặng anh. Thay lời điếu, thay nén tâm nhang của chúng em viếng anh đó!”

Trần Mai Ninh tên thật là Nguyễn Thường Khanh, quê gốc làng Động Giã, huyện Thanh Oai (Hà Nội). Ông sinh năm 1917 tại thị xã Thanh Hóa trong một gia đình công chức thời Pháp thuộc. Sớm có tinh thần yêu nước và thích viết báo nên khi còn là học sinh Cô-le-giờ ở thị xã Thanh Hóa ông đã cùng một số bạn trong lớp ra tờ báo "Con Sáo”, bí mật chuyền tay nhau. Tờ báo đặc sắc ở chỗ có nhiều tranh châm biếm một số thầy giáo hay dạy “học vẹt” hoặc có thái độ coi thường học sinh tỉnh lẻ. Hơn thế là phê phán những thói hư tật xấu của nền giáo dục thực dân và nói lên lý tưởng của tuổi trẻ học đường. Tờ báo “Con Sáo” do Nguyễn Thường Khanh làm biên tập viên chính đã thể hiện đúng tiếng nói, đúng tính cách của học sinh nên rất được hoan nghênh.

Sau khi tốt nghiệp thành chung, năm 1935 ông ra Hà Nội học tú tài. Tại đây, ông được giác ngộ cách mạng và tham gia hoạt động trong phong trào thanh niên dân chủ Đông Dương. Với sở trường viết báo, sáng tác thơ, vẽ tranh, ông tham gia làm biên tập, viết bài cho nhiều tờ báo tiến bộ lúc bấy giờ như: Báo Bạn Dân, Báo Thời Thế (năm 1937), Báo Tin Tức, Báo Thế Giới (năm 1938). Đang say sưa với Báo Thế Giới thì ngày 31/7/1939 ông bị bắt trong một cuộc vây ráp của mật thám Pháp. Sau đó, chúng đưa ông về quản thúc tại thị xã Thanh Hóa. Trong thời kỳ bị quản thúc, ông vẫn bí mật tham gia viết bài cho Báo Bạn đường - một tờ báo tiến bộ ở Thanh Hóa ra đời vào năm 1939. Đầu 1940, ông bắt liên lạc với Đảng bộ Thanh Hóa, sau đó thẳng lên Chiến khu Ngọc Trạo (Thạch Thành). Ở đây, ông được giao phụ trách biên tập, trình bày báo và lo công việc in ấn Báo Tự Do - tờ báo của Đảng bộ tỉnh Thanh Hóa.

Rạng sáng 19/10/1941, các tên chánh mật thám Bắc Kỳ, Trung Kỳ và Thanh Nghệ Tĩnh đã ốp 300 binh lính bí mật vào rừng đánh úp chiến khu. Bị bất ngờ và lực lượng du kích của ta so với địch không cân sức, nên sau 2 giờ chiến đấu, phía ta có 3 đồng chí hy sinh và 38 đồng chí bị giặc bắt đưa về cầm tù tại nhà lao Thanh Hóa. Trong số đó nhà báo, nhà thơ cách mạng Nguyễn Thường Khanh bị chịu án 18 năm tù khổ sai. Hai năm bị giam ở nhà lao Thanh Hóa, ông viết khá nhiều kịch và tổ chức cho anh em bạn tù tập diễn. Thực dân Pháp đã liệt Nguyễn Thường Khanh vào diện những người chống đối nguy hiểm. Đến năm 1943, chúng đầy ông đi Buôn Ma Thuột.

Ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, Trần Mai Ninh thoát khỏi nhà tù thực dân về với phong trào cách mạng. Cuối năm 1948, thuyền chở ông đi công tác đã bị hải quân Pháp chặn bắt ở ngoài khơi Hòn Hèo thuộc Ninh Hòa (Khánh Hòa). Về sau, tình báo của Trung đoàn 803 từ Nha Trang báo ra cho biết: “Bọn Pháp đã tra tấn Trần Mai Ninh mấy tháng ròng, rất dã man, nhưng chẳng khai thác được gì. Cuối cùng chúng đã khoét mắt ông, rồi bắn chết".

Cuộc đời hoạt động cách mạng của Trần Mai Ninh gắn liền với nhiều bài báo về đấu tranh tự do, điều tra sắc sảo. Các bút danh mà ông thường dùng trong các bài báo là TK, Hồng Diên, Mạc Đỗ, Trần Mai Ninh, Nguyễn Thường Khanh, Thảo Hoa, Tố Chi. Trong cuốn hồi ký “Anh tôi ngày ấy”, bà Thanh viết rằng: “Anh đã lấy nhiều bút danh bởi thời kỳ làm báo. Những bút danh đó rất bình thường, dễ hiểu hết sức. Như Thảo Hoa là hoa cỏ, anh ví mình như bông hoa cỏ dại mà thôi. Tố Chi là con chi chi đẹp. Mạc Đỗ là cây đỗ mộc mạc. Trần Mai Ninh là bút danh hay dùng năm 1946, 1947 ở các bài thơ phá thể. Anh hay đùa, Mai Ninh là tên cô bán hoa ở Bờ Hồ".

Sẽ là thiếu sót nếu không nhắc đến thơ Trần Mai Ninh. Nói về thơ của Trần Mai Ninh, nhà thơ Nguyễn Minh Khiêm khẳng định, cùng với Hữu Loan, Hồng Nguyên, Quang Dũng, Trần Mai Ninh là tác giả đặt nền móng cho nền thi ca cách mạng Việt Nam ngay từ sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Trước tác của ông để lại không nhiều nhưng chỉ với 2 bài thơ “Nhớ máu” và “Tình sông núi” cũng đủ đưa tên tuổi Trần Mai Ninh thành một ngôi sao sáng chói trên thi đàn Việt Nam. Mỗi câu, mỗi chữ trong thơ ông đều cháy bỏng tinh thần yêu nước, tinh thần chiến đấu, khát vọng mãnh liệt chiến thắng. Nó thể hiện sự lạc quan, sức mạnh vô bờ bến, niềm tin mãnh liệt vào cách mạng.

Đối với Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân Thanh Hóa, Trần Mai Ninh đã trở thành biểu tượng đẹp của một nhân cách sống, một gương sáng về lòng kiên trung bất khuất của người cộng sản chiến đấu trên mặt trận báo chí tuyên truyền, văn học - nghệ thuật. Tri ân với người chiến sĩ cộng sản kiên trung, tháng 1/1987 tên ông đã được đặt tên cho một đường phố tại thị xã Thanh Hóa. Tháng 3/1998, UBND tỉnh đã ra quyết định đổi tên Trường THCS năng khiếu TP Thanh Hóa thành Trường THCS Trần Mai Ninh. Từ năm 1996, Hội Nhà báo tỉnh Thanh Hóa đã lấy tên Trần Mai Ninh đặt tên cho giải thưởng cao quý nhất của hội và Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam 21/6 hằng năm chính là dịp để tôn vinh, khen thưởng những tác giả, tác phẩm xuất sắc của những người làm báo tỉnh Thanh và các tác giả ở Trung ương, tỉnh, thành bạn có tác phẩm tốt viết về Thanh Hóa.

Đến nay, những bài báo, áng văn thơ của chiến sĩ cách mạng, nhà thơ, nhà báo Trần Mai Ninh vẫn nặng tình sông núi và đang “truyền lửa” cho đội ngũ người cầm bút xứ Thanh tiếp tục phát huy trí tuệ, sức chiến đấu để sáng tạo nên những tác phẩm báo chí, văn học nghệ thuật mang tri thức đến cho đời.

Bài và ảnh: Trần Thanh

(Bài viết có sử dụng tư liệu “Chân dung nhà báo liệt sĩ”, “Hồi ký về nhà báo, nhà thơ Trần Mai Ninh”, “Những chiến sĩ cách mạng kiên trung tỉnh Thanh Hóa”)