Tranh Đông Hồ: Thích nghi và phát triển với thời đại số

Dòng tranh dân gian hơn 400 năm đối mặt với nguy cơ phai nhạt

Trước thực tế của đời sống, khi công nghệ được phủ sóng dày đặc ở mọi nơi, tranh Đông Hồ - dòng tranh dân gian mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam phải đối mặt với nhiều khó khăn vì các bản khắc cổ bị hư hỏng, thất lạc. Tiếp đó là do sự thay đổi trong thị hiếu của khách hàng và thị trường. Cùng với sự phát triển rầm rộ của công nghệ, tranh Đông Hồ tiếp tục gặp nhiều thách thức trong việc duy trì và phát triển nghề.

Hiện nay, tại làng tranh Đông Hồ, gia đình Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế và gia đình Nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam là những nghệ nhân còn tiếp tục theo nghề.

Gia đình Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế đã nỗ lực duy trì nghề làm tranh Đông Hồ bằng cách thu thập, mua lại rồi sửa sang, phục chế những bản khắc cổ. Năm 2006, gia đình Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế đã thành lập Doanh nghiệp tư nhân tranh dân gian Đông Hồ Nguyễn Đăng Chế. Ngày 16/4/2024, Nhà trưng bày tranh dân gian Đông Hồ Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế được khánh thành tại Bắc Ninh. Những hoạt động này thể hiện tâm huyết và nỗi niềm đau đáu của nghệ nhân với dòng tranh này trước những biến động của thời đại.

Gia đình Nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam nay còn người con trai cả Nguyễn Hữu Hoa cùng vợ là Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Oanh và người con trai thứ Nguyễn Hữu Quả vẫn tiếp tục kế thừa nghề truyền thống của cha ông bằng cách tiếp tục in các mẫu tranh và sáng tác tranh.

Tranh Đông Hồ “Vinh Hoa Phú Quý”. Ảnh: Ngọc Linh

Hồi sinh từ tình yêu nghề và sức trẻ thời đại số

Các nghệ nhân với tình yêu nghề bền bỉ của mình đã chủ động thích nghi với thời đại và thay đổi cách quảng bá tranh Đông Hồ. Những người làm nghề không chỉ dừng lại ở việc làm và bán tranh thông thường mà đã tận dụng các kênh truyền thông, xây dựng các website để phát triển và nhân rộng mô hình du lịch trải nghiệm.

Gia đình nghệ nhân, trung tâm bảo tồn, các nhà trưng bày đã đón nhiều đoàn khách đến tham quan và trải nghiệm. Năm 2023, tỉnh Bắc Ninh đã khánh thành Trung tâm Bảo tồn tranh dân gian Đông Hồ với diện tích lớn, cơ sở vật chất khang trang cùng với nhiều tư liệu tranh, hiện vật, lịch sử làng nghề,... Tại địa điểm này, du khách sẽ được chiêm ngưỡng các bức tranh Đông Hồ và tìm hiểu về quy trình làm tranh. Thú vị hơn, khách tham quan có thể tự tay làm ra một bức tranh Đông Hồ dưới sự hướng dẫn của các nghệ nhân hoặc chuyên viên.

Năm 2024, gia đình Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế đã khánh thành Nhà trưng bày tranh dân gian Đông Hồ với không gian trưng bày gồm 7 chủ đề chính giúp lưu giữ, trao truyền và lan tỏa giá trị văn hóa của nghề làm tranh dân gian này.

Các nghệ nhân đang nỗ lực mang tranh Đông Hồ vào đời sống hiện đại và lan tỏa ra quốc tế. Gia đình Nghệ nhân Nguyễn Hữu Hoa đã sáng tạo, xây dựng các sản phẩm OCOP từ tranh dân gian Đông Hồ như tranh khung trúc, tranh để bàn, tranh mành,... Nghệ nhân Nguyễn Thị Oanh cũng tích cực làm nghề và tham gia các hoạt động triển lãm sản phẩm nghề thủ công truyền thống với mong muốn quảng bá, giới thiệu tranh Đông Hồ đến với nhiều người hơn.

Giữa lòng Hà Nội, du khách và người dân địa phương cũng có cơ hội để tìm hiểu về dòng tranh này tại Gian hàng trưng bày giới thiệu & bán sản phẩm Tranh dân gian Đông Hồ của nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế.

Không gian trưng bày tranh ở Gian hàng trưng bày giới thiệu & bán sản phẩm Tranh dân gian Đông Hồ của Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế tại Hà Nội. Ảnh: Ngọc Linh

Bên cạnh tình yêu nghề của những nghệ nhân còn là sức sáng tạo và tình yêu văn hóa của thế hệ trẻ. Tất cả đã giúp cho tranh Đông Hồ có cú “lội ngược dòng” mạnh mẽ trong thời đại số.

Nhiều dự án truyền thông về văn hóa trên các trang mạng xã hội như Facebook, TikTok,... do các bạn trẻ khởi xướng đã có sức lan tỏa rộng rãi tới nhiều đối tượng.

Các nghệ nhân, trung tâm bảo tồn đã kết hợp với những dự án truyền thông, dự án cộng đồng đón khách tới tham quan, tổ chức các tour trải nghiệm để quảng bá hiệu quả hơn về dòng tranh dân gian Đông Hồ.

Các bạn trẻ làm dự án đã tìm về “cái nôi của tranh Đông Hồ” để tìm hiểu và trải nghiệm văn hóa. Sinh viên Học viện Báo chí và Tuyên truyền cũng là một trong số rất nhiều những bạn trẻ đang lan tỏa tình yêu văn hóa, bảo tồn và phát huy giá trị của dòng tranh này. Dự án truyền thông về văn hóa mang tên Nguyên Sắc của sinh viên Học viện đã về Bắc Ninh để khám phá và tìm hiểu về dòng tranh Đông Hồ từ đó tìm ra chất liệu cho sản phẩm của dự án. Sau khi tìm hiểu tại Bắc Ninh và Hà Nội, nhóm đã ứng dụng chất liệu giấy dó làm tranh Đông Hồ vào sản phẩm truyền thông của mình.

Bạn Vũ Minh Hiếu - sinh viên Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Trưởng dự án truyền thông về văn hóa “Nguyên Sắc” chia sẻ về vai trò của giới trẻ trong việc bảo tồn và lan tỏa văn hóa thông qua việc thực hiện các dự án truyền thông: “Là một Gen Z, em cho rằng, việc bảo tồn và phát huy những giá trị truyền thống là vô cùng quan trọng. Đây là trách nhiệm mà chúng ta cần phải làm để gìn giữ những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc trong tương lai. Đặc biệt là trong bối cảnh hội nhập toàn cầu, khi chúng ta có rất nhiều cuộc giao lưu tiếp biến văn hóa thì việc giữ được cho mình bản sắc riêng là điều vô cùng cần thiết.”

Bạn Vũ Minh Hiếu - Sinh viên Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Trưởng dự án Nguyên Sắc. Hình ảnh: Nhân vật cung cấp

Hoạt động trải nghiệm và tìm hiểu về tranh Đông Hồ của nhóm. Ảnh: Tư liệu dự án

Ngoài ra, những người trẻ đã tận dụng sức mạnh của công nghệ và truyền thông để lan tỏa những hoạt động quảng bá di sản. Nhiều quán cà phê, các tổ chức cộng đồng đã tổ chức các buổi workshop làm tranh Đông Hồ thu hút nhiều bạn trẻ tới trải nghiệm.

Thương hiệu trà sữa Phê La vào tháng 3/2025 đã tổ chức workshop làm tranh Đông Hồ, ra mắt mẫu cốc mới, khăn, sticker và sổ lấy cảm hứng từ dòng tranh dân gian này cùng với các chương trình ưu đãi đi kèm. Với chiến lược truyền thông hiệu quả, hoạt động trải nghiệm văn hóa này đã có sức lan tỏa rộng rãi và thu hút nhiều người tham gia. Thương hiệu mong muốn tiếp tục lan tỏa giá trị văn hóa Việt trong từng chi tiết nhỏ tại các sản phẩm của Phê La.

Trải nghiệm làm tranh Đông Hồ tại cửa hàng Phê La. Ảnh: Fanpage chính thức của Phê La

Bộ sticker lấy cảm hứng từ tranh Đông Hồ. Ảnh: Fanpage chính thức của Phê La

Trên nền tảng TikTok cũng có rất nhiều video “review di sản” do các bạn trẻ đăng tải, họ đã đến làng nghề để trực tiếp trải nghiệm và đưa ra hướng dẫn về đường đi, giá vé, hoạt động nên thử cho những người muốn đến tham quan. Những hoạt động này giúp tranh Đông Hồ trở nên gần gũi, dễ dàng tiếp cận với đời sống hàng ngày của công chúng hơn.

Nếu như trước đây, tranh Đông Hồ chủ yếu xuất hiện ở các phiên chợ và làng nghề truyền thống, thì nay dòng tranh dân gian này đang tìm được cách tiếp cận mới mẻ hơn tới công chúng. Tranh Đông Hồ đã chuyển mình để bắt kịp thời đại, những người yêu dòng tranh này đã tận dụng công nghệ và mạng xã hội vào bảo tồn và phát huy những giá trị của dòng tranh vốn được xem là niềm tự hào xứ Kinh Bắc. Thông qua góc nhìn sáng tạo và hợp xu thế của những nghệ nhân và người trẻ, các nghề truyền thống nói chung và tranh Đông Hồ nói riêng đã được thổi một luồng sinh khí mới, kết hợp hài hòa giữa hơi thở truyền thống và hiện đại.

TS. Bùi Thị Như Ngọc - Chuyên gia văn hóa, Giảng viên khoa Tuyên truyền, Học viện Báo chí và Tuyên truyền đánh giá vai trò của công nghệ và mạng xã hội trong việc lan tỏa các giá trị văn hóa nói chung và tranh dân gian Đông Hồ nói riêng là rất quan trọng. Đây là công cụ đắc lực để lan tỏa, phổ biến, quảng bá, thúc đẩy các giá trị văn hóa nói chung, trong đó có tranh Đông Hồ đến với đông đảo người dân và bạn bè quốc tế một cách nhanh chóng và thuận tiện.

TS. Bùi Thị Như Ngọc. Hình ảnh: Nhân vật cung cấp

“Công nghệ và mạng xã hội cũng đóng vai trò là cầu nối thúc đẩy quá trình tiếp nhận, chia sẻ, tương tác thông tin, là “thước đo” xu thế tiếp nhận thông tin, sự đồng tình, hưởng ứng hay không của người dân đối với các giá trị văn hóa, điển hình là thông qua các lượt tương tác, bình luận, chia sẻ,… trên các phương tiện truyền thông đại chúng và mạng xã hội”, cô Ngọc chia sẻ.

Thách thức trong việc tiếp cận và lan tỏa tranh Đông Hồ

Bên cạnh những thuận lợi trong việc lan tỏa dòng tranh dân gian này nhờ vào công nghệ và truyền thông thì chúng ta cũng đang gặp không ít khó khăn và cần lưu ý nhiều vấn đề trong hành trình tiếp cận, gìn giữ và phát huy những giá trị của tranh Đông Hồ.

TS. Bùi Thị Như Ngọc chia sẻ: “Cần cẩn trọng và tỉnh táo khi sử dụng công nghệ và mạng xã hội, vì chúng có thể là “con dao hai lưỡi” làm loãng thông tin hoặc sai lệch, biến tướng giá trị văn hóa, khiến công chúng có thể hiểu không đúng bản chất giá trị của văn hóa nói chung, tranh dân gian Đông Hồ nói riêng, từ đó ảnh hưởng đến hành động trong thực tiễn của mỗi người”.

Bạn Vũ Minh Hiếu cũng có những chia sẻ trên góc nhìn của người đã có cơ hội tìm hiểu về dòng tranh Đông Hồ: “Là người đã có cơ hội tìm hiểu về dòng tranh Đông Hồ tại Bắc Ninh và Hà Nội, em nhận thấy việc tiếp cận và lan tỏa dòng tranh này vẫn còn tồn tại một số khó khăn, thách thức.

Thứ nhất, đó là những bức tranh này không được trưng bày rộng rãi tại các địa điểm mà giới trẻ thường lui tới như là những hàng quán ăn, quán cà phê hay những khu vui chơi giải trí mà nó sẽ chỉ xuất hiện ở một số quán cà phê hoặc là một số địa điểm đặc thù mà họ muốn decor theo phong cách tranh Đông Hồ.

Thứ hai là những bức tranh này giá thành khá cao và em nhận thấy không có quá nhiều người trẻ sẵn sàng bỏ ra một số tiền để sở hữu những bức tranh này.”

Tiếp tục làm tranh Đông Hồ sống mãi cùng thời đại

Theo TS. Bùi Thị Như Ngọc, để những giá trị của tranh Đông Hồ tiếp tục lan tỏa sâu rộng trong cộng đồng, đặc biệt là với thế hệ trẻ, chúng ta cần phải tăng cường truyền thông giáo dục trong trường học thông qua việc lồng ghép các nội dung phổ biến giá trị văn hóa dân tộc, trong đó có giá trị văn hóa tranh dân gian Đông Hồ vào các tiết học, hoạt động thực tế, sinh hoạt ngoại khóa,... để giúp thế hệ trẻ hiểu và trân trọng các giá trị văn hóa dân tộc, giá trị của di sản tranh dân gian Đông Hồ.

“Đặc biệt, mỗi người trong số chúng ta, nhất là người trẻ, cần có nhận thức đúng đắn về giá trị của tranh dân gian Đông Hồ trong dòng chảy lịch sử - văn hóa dân tộc, có ý thức giữ gìn, trao truyền, phát huy giá trị của nó trong xã hội đương đại”, cô Ngọc chia sẻ.

Giảng viên cho rằng, để tiếp tục lan tỏa tranh Đông Hồ, mỗi người có thể chủ động đẩy mạnh truyền thông về giá trị của dòng tranh dân gian này bằng cách đăng tải, chia sẻ các status, hình ảnh, video,... trên trang cá nhân. Về phía các cơ quan truyền thông, cần đẩy mạnh và phát triển các hoạt động truyền thông kết hợp công nghệ số. Cần tăng cường truyền thông sáng tạo trên các phương tiện truyền thông đại chúng và mạng xã hội, đặc biệt là số hóa kho di sản tranh dân gian Đông Hồ để người dân dễ dàng tiếp cận.

Bên cạnh đó, đẩy mạnh các chiến dịch truyền thông, tổ chức các cuộc thi, thử thách sáng tạo liên quan đến tranh Đông Hồ trên các nền tảng trực tuyến để nâng cao nhận thức và thu hút sự quan tâm của giới trẻ. Ngoài ra, ứng dụng và phổ biến giá trị tranh dân gian Đông Hồ bằng việc đưa dòng tranh này vào thời trang, đồ decor, nội thất, quà lưu niệm,... giúp các giá trị này luôn được sống cùng thời đại.

Tranh Đông Hồ được ứng dụng vào đồ trang trí, vật dụng hàng ngày. Ảnh: Ngọc Linh

Giữa nhịp sống hiện đại, sự hồi sinh của tranh Đông Hồ là minh chứng cho tình yêu văn hóa cùng với khả năng thích nghi, sáng tạo của người Việt. Đây như lời khẳng định rằng, những giá trị truyền thống vẫn có thể sống mãi, bền bỉ cùng thời gian.

Ngọc Linh