Trên những 'dải lụa' vùng cao xứ Thanh (Bài 2): 'Sản vật' của đất mẹ

Gạo nếp Cay Nọi là sản vật nổi tiếng của nông dân các xã vùng núi cao.

Trong chuyến ngược ngàn lên với các xã vùng biên trên thượng nguồn sông Mã (thuộc huyện Mường Lát cũ), tôi dừng chân ở trung tâm xã Mường Lát. Giữa những hàng quán kinh doanh, dịch vụ tấp nập, có một cửa hàng bán đồ thổ cẩm - trang phục truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số và gạo nếp cùng những dụng cụ đồ xôi, giữ nóng được đan lát thủ công tinh xảo và đẹp mắt. Tôi dừng lại trước cửa hàng ngắm những món hàng khá lâu. Có lẽ đã quen với những vị khách như tôi, bà chủ cửa hàng là một người Thái trong trang phục truyền thống, xởi lởi:

“Cô ở dưới xuôi lên à? Vậy thì phải mua gạo nếp Cay Nọi - đặc sản của người dân vùng cao chúng tôi mang về làm quà cho người ở nhà. Gạo nếp Cay Nọi thơm, dẻo có tiếng và nếu được giữ ấm trong chiếc “chõ” này thì xôi để cả ngày vẫn ngon. Cái giống lúa - gạo nếp Cay Nọi này hay lắm, ăn một lần là thích, là nhớ liền. Còn cái “chõ” giữ xôi này, cũng là do người Thái chúng tôi làm ra, đan thủ công bằng giang, nứa nên bền lắm, cô cũng thấy đẹp đúng không...”. Hỏi ra mới biết, bà chủ cửa hàng vốn là người xã Quang Chiểu - vùng trồng lúa nếp Cay Nọi nhiều và nổi tiếng nhất cả tỉnh. Gạo nếp Cay Nọi được bà nhập của những người dân trong bản về bán cho dân trong vùng và khách muôn phương khi ghé nơi đây.

Vùng đất Quang Chiểu với khí hậu, thổ nhưỡng và cả những cánh đồng, ruộng bậc thang rộng lớn đặc biệt thích hợp cho việc canh tác giống lúa nếp, trong đó lúa nếp Cay Nọi đã gắn bó với đồng đất, người dân nơi đây suốt nhiều năm. Như hầu hết các giống lúa nếp truyền thống, lúa nếp Cay Nọi có thời gian sinh trưởng khá dài, mỗi năm thường chỉ cấy một vụ, gieo mạ vào khoảng tháng 5 và thu hoạch vào tháng 10, 11. Việc trồng trên ruộng bậc thang, lượng nước không ổn định cũng khiến cho cây sinh trưởng, phát triển lâu hơn. Bù lại, giống lúa này có khả năng chịu khô hạn, sâu bệnh và khi sử dụng có mùi vị thơm dẻo, đặc trưng. Và nếu so với các giống lúa khác, lúa nếp Cay Nọi cũng cho hiệu quả kinh tế cao hơn.

Trước đây, người dân trồng lúa nếp Cay Nọi chủ yếu để tự cung tự cấp. Tuy nhiên những năm gần đây, loại gạo nếp ngon đã “ra khỏi” các xã vùng biên, theo người đi muôn phương. Không quá lời khi nói rằng, nhắc đến lúa nếp Cay Nọi là nhớ đến những cánh đồng ruộng bậc thang nơi miền biên viễn.

Đặc biệt, nếu trước đây nếp Cay Nọi chủ yếu chỉ trồng ở Quang Chiểu thì giờ đây đã được nhân giống trồng ở nhiều xã vùng cao xứ Thanh, mang lại hiệu quả tốt cho người nông dân.

Chị Lương Thị Nồng, Giám đốc HTX nông lâm Chung Thành (đóng trên địa bàn xã Quang Chiểu) chia sẻ: “Theo người già trong bản kể, lúa nếp Cay Nọi vốn có nguồn gốc từ nước bạn Lào, đã theo người dân vùng biên về với đồng đất và bén rễ, sinh trưởng, phát triển tốt. Hiện nay, HTX đã liên kết với nhiều hộ dân trong xã để sản xuất theo hướng an toàn và bao tiêu sản phẩm sau khi thu hoạch. Mỗi vụ, chỉ riêng HTX nông lâm Chung Thành đã thu mua khoảng 100 tấn lúa. Gạo nếp Cay Nọi được xay xát tại địa phương và sau đó đưa đi tiêu thụ ở nhiều nơi trong cả nước. Cũng nhờ sự quý mến của khách hàng mà sản phẩm gạo nếp Cay Nọi của người dân vùng biên ngày càng được nhiều người biết đến, góp phần mang đến cuộc sống ấm no hơn cho người dân, đặc biệt là đồng bào vùng dân tộc thiểu số”.

Những thửa ruộng bậc thang thích hợp cho các giống lúa sinh trưởng, phát triển.

Nằm bên dòng suối Yên thơ mộng, xã Mường Mìn (thuộc huyện Quan Sơn cũ) có diện tích ruộng bậc thang khá lớn với khoảng hơn 130ha lúa gieo trồng mỗi năm (2 vụ). Trong đó, Luốc Lầu là bản làng có diện tích ruộng bậc thang lớn và đẹp bậc nhất ở Mường Mìn.

Trên những thửa ruộng bậc thang, người dân Mường Mìn đã đời nối đời canh tác cây lúa. Cũng nhờ sự thuận tiện trong dẫn nước từ các con suối về ruộng mà những thửa ruộng bậc thang ở Mường Mìn có thể duy trì canh tác đều đặn mỗi năm 2 vụ lúa. Bên cạnh lúa tẻ thì các giống lúa nếp cũng chiếm diện tích lớn trên đồng đất Mường Mìn. Hiện nay ở Mường Mìn, một số giống lúa nếp phổ biến được trồng và cho chất lượng tốt, có thể kể đến như nếp Cay Nọi, nếp J02. Ngoài đáp ứng nhu cầu sử dụng tại địa phương, gạo nếp Mường Mìn cũng bước đầu được tiêu thụ ở nhiều nơi trong tỉnh, được người tiêu dùng đón nhận vì có chất lượng tốt.

Bà Ngân Thị Kiệu, Phó Chủ tịch UBND xã Mường Mìn, cho biết: “Ruộng bậc thang ở Mường Mìn đặc biệt thích hợp với các giống lúa nếp, nhờ đó mà cho hiệu quả kinh tế khá tốt. Hiện nay, giá lúa nếp J02 khoảng 15.000 đồng/kg, cao hơn các giống lúa khác. Gạo nếp J02 suối Yên xã Mường Mìn đã được công nhận sản phẩm OCOP 3 sao. Thời gian qua, diện tích canh tác lúa nếp ở Mường Mìn đang từng bước được nhân rộng ra các bản làng. Bên cạnh phát triển kinh tế nông nghiệp, lợi thế về cảnh quan thiên nhiên và ruộng bậc thang cũng là tiềm năng cho phát triển du lịch cộng đồng ở Mường Mìn”.

Không chỉ có Quang Chiểu, Mường Mìn, vùng cao xứ Thanh với lợi thế về khí hậu, thổ nhưỡng, từ lâu đời đã nổi tiếng với các giống và vùng trồng lúa nếp ngon nổi tiếng. Như lúa nếp râu ở xã Thạch Lập; lúa nếp cái hoa vàng ở Pù Luông... Có một thực tế, dù không được bồi đắp phù sa như các cánh đồng màu mỡ dưới đồng bằng, nhưng trên những thửa ruộng bậc thang, với nắng, gió, khí trời, nguồn nước dẫn về từ các dòng suối mát lành lại là điều kiện lý tưởng cho các giống lúa nếp sinh trưởng, phát triển và cho chất lượng thơm ngon, mang “ngọc thực” cho đời, trở thành sản vật của nhiều địa phương vùng cao.

Bài và ảnh: Trang Bùi