Trí tuệ nhân tạo không phải là chủ thể quyền sở hữu trí tuệ

Sáng 24/11, Quốc hội thảo luận ở hội trường về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ (SHTT). Một nội dung được nhiều đại biểu Quốc hội (ĐBQH) quan tâm chính là sản phẩm do trí tuệ nhân tạo (AI) tạo ra có được bảo vệ bản quyền hay không.

Theo ĐBQH Trần Thị Thu Đông (Đoàn Cà Mau), AI là xu hướng tất yếu, có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế số và công nghiệp văn hóa. Tuy nhiên, chính vì tầm ảnh hưởng rộng lớn, tác động sâu sắc, đặc biệt đến quyền và lợi ích của người sáng tạo nên càng phải thận trọng và có bước đi phù hợp.

ĐB cho biết, dự thảo Luật đề cập đến một vấn đề mà ngay cả thế giới hiện cũng chưa đạt được sự đồng thuận. Liên minh châu Âu đã phải tranh luận nhiều năm để đưa ra 2 cơ chế thận trọng về khai thác dữ liệu. Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc đều đang tiếp tục điều chỉnh sau hàng loạt vụ kiện liên quan đến việc AI sử dụng dữ liệu mà không xin phép tác giả. Rất nhiều quốc gia đang tạm thời dừng mở rộng ngoại lệ vì nguy cơ xâm hại bản quyền và tác động tiêu cực đến thu nhập của cộng đồng sáng tạo.

Đại biểu Trần Thị Thu Đông. (Ảnh: quochoi.vn)

Trong bối cảnh chung ấy, việc đưa quy định này vào Luật ở thời điểm hiện tại, ĐB băn khoăn vì quy định này chưa chín, có thể tạo ra những hệ lụy khó lường. Nếu quy định này chưa chặt chẽ mà đã ban hành thì sẽ đối diện với những nguy cơ: Dữ liệu sáng tạo của văn nghệ sĩ có thể bị thu thập tràn lan, sao chép hàng loạt để huấn luyện AI mà họ không hề hay biết; thu nhập và mô hình khai thác tác phẩm có thể bị thay thế, bị suy giảm nghiêm trọng; các sản phẩm AI tạo ra từ chính các tác phẩm của họ lại cạnh tranh trở lại với họ trên thị trường; nguy cơ xóa nhòa dấu ấn sáng tạo, nhầm lẫn tác giả, thậm chí làm biến dạng tác phẩm.

“Những lo ngại này hoàn toàn có cơ sở khi thế giới đã xuất hiện hàng chục vụ kiện chống lại các mô hình AI lớn vì sử dụng dữ liệu không xin phép, yêu cầu ở nhiều nước về việc tạm dừng mở rộng ngoại lệ cho AI để bảo vệ bản quyền. Chúng ta tuyệt đối không thể để lao động sáng tạo trở thành nguồn tài nguyên miễn phí cho các hệ thống tự động”, ĐB Đông nói.

ĐBQH Phạm Trọng Nghĩa (Đoàn Lạng Sơn) cho rằng, dự thảo Luật không thừa nhận quyền SHTT của AI và không bảo hộ các tác phẩm do AI tạo ra. Việc không ghi nhận quyền SHTT đối với các sản phẩm của AI được lập luận là: quyền SHTT là công cụ để bảo vệ giá trị sáng tạo của con người, giá trị sáng tạo lao động trí óc của nhân loại; việc công nhận quyền SHTT cho những sản phẩm được tạo ra bởi máy móc sẽ tạo sự bất công cho những tác giả sử dụng chính trí tuệ của mình để sáng tạo ra những tác phẩm thật sự…

Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa. (Ảnh: quochoi.vn)

Ngoài ra, nếu công nhận thì có thể bị AI cạnh tranh mất việc làm. Bởi lẽ, AI có thể tạo ra các tác phẩm chất lượng cao với tốc độ nhanh và chi phí gần như bằng không sẽ khiến các doanh nghiệp không còn cần thuê con người, dẫn đến bị thất nghiệp hoặc giảm giá trị lao động.

Ở chiều ngược lại, việc công nhận SHTT đối với các sản phẩm do AI tạo ra sẽ góp phần thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Nếu sản phẩm do AI tạo ra không được bảo hộ sẽ dẫn đến dễ bị sao chép tràn lan; từ đó, giảm động lực sáng tạo của cá nhân và giảm nhu cầu đầu tư của doanh nghiệp.

Đối với các quốc gia đang phát triển như Việt Nam, việc thu hút đầu tư vốn và công nghệ vào AI là rất quan trọng. Bên cạnh đó, để phát huy trí tuệ Việt, cần có cơ sở pháp lý để bảo hộ SHTT đối với các sản phẩm cho AI Việt tạo ra, đây cũng là tiền đề quan trọng để đưa AI Việt ra thế giới, giảm phụ thuộc vào các tập đoàn công nghệ toàn cầu (Big Tech).

Mặt khác, việc xác định chủ thể SHTT cũng giúp ràng buộc trách nhiệm bồi thường thiệt hại một cách rõ ràng hơn, công bằng hơn và giảm được kiện tụng. Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị đã yêu cầu đưa thể chế thành một lợi thế cạnh tranh trong phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Do đó, ĐB Nghĩa đề nghị ghi nhận quyền SHTT đối với các tác phẩm do AI tạo ra và áp dụng mô hình bảo vệ có điều kiện. Đồng thời, nhấn mạnh nguyên tắc sáng tạo của con người là yếu tố cốt lõi. Xác định rõ AI không phải là chủ thể quyền mà chủ thể quyền là con người, là người cuối cùng sử dụng, vận hành AI, trừ trường hợp có thỏa thuận là người khác. Cách tiếp cận này không phủ nhận vai trò của AI nhưng vẫn giữ vững yêu cầu về tính nguyên gốc của sản phẩm và sự sáng tạo của con người.

Cuối phiên thảo luận, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng cảm ơn các ý kiến của các ĐBQH và làm rõ một số vấn đề mà các ĐBQH nêu.

Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng. (Ảnh: quochoi.vn)

Về ghi nhận, quản lý tài sản trí tuệ trong doanh nghiệp, theo Bộ trưởng, để tài sản trí tuệ thực sự trở thành tài sản kinh tế thì Luật phải có được khoản chung về ghi nhận, quản lý tài sản trí tuệ trong doanh nghiệp, giao Chính phủ quy định chi tiết về hạch toán, thuyết minh, chuẩn mực định giá.

Trong đó, có cả tài sản chưa đủ điều kiện để ghi nhận trên bảng cân đối kế toán sẽ được ghi trong sổ theo dõi riêng về tài sản trí tuệ, có thể tự định giá nhưng chỉ có giá trị nội bộ, không mang đi vay ngân hàng được, chú thích rõ là doanh nghiệp tự định giá kèm theo chi phí tạo ra tài sản. Đây là biện pháp để thúc đẩy doanh nghiệp quản lý tài sản trí tuệ của mình.

Về sản phẩm do AI tạo ra, Bộ trưởng khẳng định, AI không phải chủ thể quyền. Sản phẩm do AI tự động tạo ra, không có sự tham gia của con người thì không được bảo hộ bản quyền, sáng chế như tác phẩm của con người.

?Sản phẩm do con người sử dụng AI như một công cụ để tạo ra, giống như bút vẽ, máy ảnh, con người có đóng góp sáng tạo đáng kể như ý tưởng, chỉ đạo, lựa chọn, chỉnh sửa kết quả AI thì có thể công nhận là tác giả, nhà sáng chế. Còn nếu con người có đóng góp ít, dùng AI như một đồng nghiệp, ví dụ chỉ đưa ra yêu cầu, ngữ cảnh thì không phải tác giả nhưng có quyền sử dụng và thương mại. Cơ bản các nước đang tiếp cận theo hướng này”, Bộ trưởng lý giải và cho biết Luật sẽ giao Chính phủ xác định mức độ sáng tạo của con người để có cơ chế bảo hộ phù hợp. Ban soạn thảo sẽ tiếp tục nghiên cứu kỹ ý kiến của một số ĐB.

Cũng theo Bộ trưởng, việc sử dụng thông tin đã được công bố hợp pháp, công khai và công chúng được phép tiếp cận nhằm mục đích huấn luyện AI nhưng với điều kiện là kết quả đầu ra của AI không xâm phạm quyền tác giả.

“Cũng giống như chúng ta, người đọc thông tin trên mạng dùng để suy luận, nhận thức, học hỏi thì không phải xin phép tác giả. Nhưng khi tạo ra nội dung khác, phải đảm bảo không xâm phạm quyền SHTT của người khác. AI mà không được tiếp cận dữ liệu, sẽ không có AI. AI là trí tuệ nhân tạo, cách chúng ta ứng xử như thế nào với trí tuệ con người thì nên ứng xử như vậy đối với AI”, Bộ trưởng phân tích. Tuy nhiên, ông cho biết, Ban soạn thảo sẽ nghiêm túc nghiên cứu, cân nhắc thận trọng nội dung này.

H.Hoài