Trung tâm gốm Bát Tràng

Trong số năm công trình, đồ án được trao giải vàng (giải thưởng cao nhất), giới chuyên môn và dư luận đặc biệt chú ý tới công trình Trung tâm Gốm Bát Tràng. Bởi đây là tác phẩm của Kiến trúc sư (KTS) Hoàng Thúc Hào – người đang sáng danh với những dự án xã hội nhân văn và đoạt nhiều giải thưởng quốc tế danh giá, và vì đây là một công trình có dấu ấn tạo hình kiến trúc rất độc đáo.

KTS. Hoàng Thúc Hào là người có duyên với làng gốm Bát Tràng. Cách đây 30 năm, khi còn rất trẻ, ở tuổi ngoài 20, anh cùng đồng sự đã thực hiện đồ án “Trả lại cho đất những gì của đất” - quy hoạch bảo tồn và phát triển làng nghề gốm truyền thống Bát Tràng. Đồ án này đã được giải thưởng kiến trúc quốc tế Sofia - 1994, gây tiếng vang trong giới nghề, vào thời điểm mà Việt Nam còn đang chập chững hội nhập và kiến trúc thì chưa.

Ba thập kỷ trôi qua với quá nhiều đổi thay, nhưng dường như những trăn trở của anh với Bát Tràng thì không dứt, và cơ duyên làng gốm lại đến với anh ở thế kỷ 21 với một công trình khá đặc biệt: Trung tâm Gốm Bát Tràng.

Đây là một dự án hội tụ nhiều yếu tố có thể gây thách thức với người thiết kế: quy hoạch, kiến trúc, cảnh quan, lịch sử, văn hóa, thương mại…; vừa truyền thống, vừa hiện đại; nhưng cũng là một cơ hội tuyệt vời cho sáng tạo.

Nghề gốm ở đất Việt đã có từ ngàn đời. Bát Tràng là một trong những trung tâm nghề gốm nổi tiếng ở miền Bắc có nghìn năm tuổi. Việc sản xuất gốm Bát Tràng hôm nay vẫn phát triển với quy mô ngày càng lớn. Tuy nhiên, xu hướng thương mại hóa thiếu kiểm soát đã ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng sản phẩm, hình ảnh thương hiệu và cả truyền thống văn hóa của làng nghề gốm sứ nổi tiếng này.

Ở một góc độ khác, cũng như nhiều làng gốm cổ và các làng nghề, Bát Tràng phải đối mặt với công nghiệp hiện đại, công nghệ - vật liệu mới thay thế đồ gốm; có thể dẫn tới làng nghề thủ công truyền thống nói chung và nghề gốm ngày một vơi đi, mai một và có thể sẽ thất truyền mãi mãi.

Những đường cong mềm mại được lặp đi lặp lại trên những khối kiến trúc chạy miên man vô tận, gợi sự tinh tế của nghề gốm và văn hóa Bát Tràng lại tựa như nhắc đến dòng chảy lịch sử hàng nghìn năm của một làng nghề truyền thống.

Điều này đòi hỏi một không gian nghiên cứu, phát triển văn hóa, nếp sinh hoạt, sản xuất, một nơi lưu giữ những giá trị truyền thống và phát triển gốm trong thời kỳ mới, tôn vinh sáng tạo, tài hoa của những nghệ nhân gốm Việt. Và công trình Trung tâm Gốm Bát Tràng được ra đời.

Đây là kết quả đã được “thai nghén” trong nhiều năm của cả chủ đầu tư - một người con của làng gốm và nhà thiết kế, hướng tới mục tiêu trở thành một trung tâm hoạt động vì cộng đồng với tiêu chí bền vững. Bên cạnh quá trình thiết kế kiến trúc, cảnh quan, nghiên cứu giải pháp vật liệu và giao thông trong công trình; thì việc góp phần lưu giữ, phát triển nét đẹp làng nghề và gắn kết không gian văn hóa truyền thống với du lịch sáng tạo là câu chuyện mà các kiến trúc sư và chủ đầu tư đều trăn trở.

Trung tâm Gốm Bát Tràng (còn có tên gọi khác là “Trung tâm Tinh hoa làng nghề Việt”) có địa điểm xây dựng ở thôn 5, làng cổ Bát Tràng, xã Bát Tràng, huyện Gia Lâm, Hà Nội. Công trình tọa lạc bên trục đường chính đi vào làng Bát Tràng - song song với kênh Bắc Hưng Hải, cách trung tâm Hà Nội khoảng 20km. Đây là một khu vực đang chịu ảnh hưởng mạnh của quá trình đô thị hóa, với nhiều công trình mới và giao thương phát triển.

Công trình được xây dựng trên một khu đất có diện tích 3.830m2, là một phức hợp gồm khối kiến trúc bảo tàng chính ở giữa và các công trình phụ trợ nằm về 3 phía. Khối kiến trúc chính là 7 hình xoáy ốc giao thoa, đan xen vào nhau, lấy cảm hứng từ hình ảnh bàn xoay gốm thủ công với những đường cong mềm mại, gợi đến quá trình người thợ chuốt khối đất sét cùng bàn tay vuốt nặn tài tình.

Ở một góc khác, người xem có thể liên tưởng đến hình ảnh lò bầu cổ của người Bát Tràng xưa. Những đường cong mềm mại được lặp đi lặp lại trên những khối kiến trúc chạy miên man vô tận gợi sự tinh tế của nghề gốm và văn hóa Bát Tràng, lại tựa như nhắc đến dòng chảy lịch sử hàng nghìn năm của làng nghề truyền thống.

Màu sắc chủ đạo của công trình được lựa chọn là màu nâu đỏ của gốm thô, của đất nung, gợi lên vẻ đẹp vừa mộc mạc, giản dị lại vừa tinh tế.

Ngoài việc tạo hình kiến trúc, kiến trúc sư đã rất chú ý yếu tố cảnh quan của công trình trong một bối cảnh chung. Theo đó, tiết chế mật độ xây dựng và chiều cao để tạo tỷ lệ hài hòa, cùng thủ pháp phân tán trên bố cục mặt bằng tổng thể. Không gian của công trình mở ra phía đường lớn và kênh Bắc Hưng Hải, tạo điểm nhấn và điểm nhìn tốt cũng như cải thiện không gian cảnh quan cho dòng kênh.

Màu sắc chủ đạo của công trình được lựa chọn là màu nâu đỏ của gốm thô, của đất nung, gợi nên vẻ đẹp vừa mộc mạc, giản dị, vừa tinh tế. Vật liệu sử dụng trong công trình khai thác tối đa yếu tố truyền thống của làng gốm cổ như các loại gạch gốm cổ truyền, gạch men mosaic, ngói nung… để tạo nên màu sắc và chất cảm chân thực nhất.

Về công năng, đây là một tổ hợp công trình đa chức năng, được phân bố theo các khối kiến trúc và theo các tầng. Theo đó, tầng hầm là không gian sáng tác, trải nghiệm nghề gốm.

Ở tầng 1 toàn bộ mặt bằng được giải phóng thành không gian mở, kết nối với kênh Bắc Hưng Hải có tên gọi “Quảng trường gốm” - là nơi tổ chức hội chợ, các hoạt động văn hóa, giao lưu, festival làng nghề…; không gian tầng 2 là khu triển lãm lịch sử gốm sứ Bát Tràng qua các thời kỳ, tái hiện hình ảnh lò bầu, lò hộp, lò ga, cùng kỹ thuật và nghệ thuật làm gốm…; tầng 3 là nơi trưng bày các tác phẩm gốm đương đại, nói lên sự đổi mới không ngừng của Bát Tràng; tầng 4 là không gian thư giãn ngắm cảnh kết hợp nhà hàng, cà phê; tầng 5 là không gian nghệ thuật điêu khắc ánh sáng.

Trung tâm Gốm Bát Tràng là nơi trưng bày các sản phẩm tinh hoa của làng gốm; nơi trải nghiệm, kết nối khách du lịch với các nghệ nhân, thợ gốm Bát Tràng thông qua các lớp học chuyên biệt về nghề gốm, nơi biểu diễn nghệ thuật dân gian truyền thống…

Công trình sẽ là cầu nối đưa những tinh hoa văn hóa làng nghề tới du khách trong và ngoài nước; đồng thời, là nơi truyền lửa cho thế hệ tiếp theo của Bát Tràng duy trì và phát triển bền vững nghề gốm.

Ở tầng 2 và tầng 3 của bảo tàng là không gian dành cho triển lãm và trưng bày các tác phẩm gốm sứ qua các thời kỳ.

Trước khi được Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia vinh danh, thì Trung tâm Gốm Bát Tràng đã nổi lên như một điểm đến, điểm check-in rất hot, không thể bỏ qua ở Hà Nội, từ khi đưa vào sử dụng và đón khách vào giữa năm 2021. Dù còn nhiều ý kiến khác nhau về công trình này, nhưng không thể phủ nhận đây là một công trình kiến trúc có sáng tạo độc đáo và gây được hiệu ứng xã hội tích cực.

Hội đồng giám khảo Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia lần thứ 15 đã đánh giá về công trình này như sau: “Khu đất nhỏ, quy mô công trình không lớn, xung quanh mật độ dày… Công trình đã có một nghiên cứu, tổ chức không gian lý thú tạo ra một hình ảnh kiến trúc nổi bật nâng thêm giá trị cho làng gốm Bát Tràng. Thành công nhất là mọi người nhìn ra chất bảo tàng và chất gốm của công trình, với cảm hứng từ các bàn xoay làm gốm, màu đỏ của đất, cùng với tư duy sáng tạo, thao tác nghề nghiệp có bản lĩnh, kiến trúc sư đã tạo ra một công trình có ấn tượng tốt, hấp dẫn với công chúng.

Thiết kế linh hoạt: giải phóng tối đa tầng 1 thành không gian gặp gỡ rộng rãi, gắn kết các chức năng sử dụng, mạch lạc về giao thông. Công trình đạt được tính đồng thuận, thỏa mãn mục tiêu xây dựng của dự án”.

Tầng 4 là không gian dành để ngắm cảnh, thư giãn. Tầng 5 lại là nơi dành cho nghệ thuật điêu khắc ánh sáng.

Tên công trình: Bảo tàng Gốm Bát Tràng
Tác giả: KTS. Hoàng Thúc Hào (chủ trì), KTS. Nguyễn Duy Thanh, KTS. Đỗ Quang Minh - Văn phòng Kiến trúc 1+1>2 (Hà Nội)
Địa điểm xây dựng: xã Bát Tràng, huyện Gia Lâm, Hà Nội
Chức năng: Kiến trúc công cộng
Diện tích khu đất xây dựng: 3.830m2
Năm hoàn thành thiết kế: 2018
Năm hoàn thành xây dựng: 2021

Bài: Hương Anh - Ảnh: 1+1>2