Xôi ngũ sắc - câu chuyện của những chiếc lá

Bà Trương Thị Màu, thôn Thanh Xuân, xã Thanh Kỳ hướng dẫn cách phân biệt màu từ lá cây rừng.

Để tìm hiểu về món ăn đặc biệt này, chúng tôi tìm đến bà Hà Thị Màu, thôn Thanh Xuân, xã Thanh Kỳ. Ở tuổi ngoài 60, bà vẫn miệt mài gìn giữ cách chế biến xôi ngũ sắc, niềm tự hào của đồng bào Thái nơi đây. Dẫn chúng tôi đi thăm khu vườn của gia đình, bà giới thiệu từng loại cây quen thuộc là nguyên liệu tạo nên sắc màu cho những món xôi dẻo thơm. Theo chia sẻ của bà Màu, mỗi loại lá, củ, quả đều có bí quyết riêng để nhuộm màu cho xôi. Không có chúng, món xôi ngũ sắc sẽ không còn đúng nghĩa.

Để làm được món xôi vừa ngon, vừa đẹp, đồng bào Thái đã biết tận dụng nguyên liệu từ núi rừng. Lá ngom tím, ngom đỏ, lá riềng, nghệ, gấc... được những người phụ nữ Thái hái về rửa sạch đun lấy nước hoặc giã nhuyễn, lọc lấy nước để tạo màu cho gạo. Màu xanh thường được tạo từ lá riềng. Sau khi chế biến, nước lá riềng được ngâm trực tiếp với gạo nếp trong nước lạnh, thời gian ngâm thường kéo dài từ 4 đến 5 giờ đồng hồ. Trái lại với lá ngom tím, ngom đỏ muốn cho xôi có màu đẹp thì phải đun sôi nước, sau đó mới cho lá vào đun. Đun khoảng 10 phút, nước cho ra màu tím hoặc đỏ. Để tạo màu, sau khi nước sôi bà con sẽ lọc lấy nước cốt, chờ khi nước ấm, có nhiệt độ khoảng 30 đến 400C mới cho gạo nếp vào ngâm. Màu xôi bền và đẹp hơn khi ngâm xong chỉ cần để ráo nước, không phải vo lại. Món xôi ngũ sắc ngon đòi hỏi phải được thực hiện qua nhiều công đoạn cần có sự kiên nhẫn và kinh nghiệm. Chỉ cần sơ suất, màu sẽ loang lổ, hạt gạo mất dẻo. Vì thế, những người phụ nữ Thái phải chăm chút từng chi tiết, từ khâu chọn gạo, chuẩn bị lá đến khi đưa lên bếp đồ. Bên cạnh sự cầu kỳ trong cách chế biến, người Thái còn có bí quyết riêng để giữ cho món xôi luôn dẻo thơm. Sau khi xôi chín, đồng bào thường dàn ra mâm, quạt cho bay hết hơi nóng rồi mới gói cẩn thận bằng lá dong hoặc lá chuối. Cách làm tưởng chừng đơn giản ấy lại được truyền nối tiếp qua nhiều thế hệ, trở thành bí quyết gia truyền giúp hạt xôi giữ nguyên độ dẻo thơm suốt cả ngày.

Xôi ngũ sắc không chỉ đẹp mắt mà 5 màu của xôi còn hàm chứa ý nghĩa sâu xa trong quan niệm của người Thái. Đó là màu đỏ tượng trưng cho khát vọng, niềm tin và tinh thần đoàn kết. Màu xanh gợi nhớ đại ngàn, tượng trưng cho hòa bình và sự trường tồn. Màu trắng biểu trưng cho sự trong sáng, chân thành. Màu vàng là ấm no, đủ đầy, phồn vinh. Màu tím gắn liền với tình yêu chung thủy, sắt son. Với ý nghĩa ấy, xôi ngũ sắc luôn hiện diện trong những dịp lễ, tết, cưới hỏi, mừng nhà mới của người Thái. Món ăn không chỉ góp phần làm đẹp mâm cỗ, mà còn thể hiện lòng thành kính của con cháu với tổ tiên, gửi gắm ước vọng về mùa màng tươi tốt, cuộc sống hạnh phúc, sung túc.

Quan sát cách làm xôi ngũ sắc mới thấy hết sự tinh tế của người phụ nữ Thái. Từng phần gạo được ngâm với từng loại lá, củ khác nhau để không bị lẫn màu. Khi đồ, lửa phải vừa, hơi nước bốc đều để hạt gạo nở tròn, dẻo. Năm phần xôi sau khi chín được xếp xen kẽ, tạo thành bông hoa rực rỡ trên mâm cỗ. Không chỉ là món ăn, xôi ngũ sắc còn phản ánh quan niệm thẩm mỹ, triết lý sống hài hòa với thiên nhiên của đồng bào Thái. Từ những chiếc lá rừng vô danh, qua bàn tay khéo léo người Thái đã chế biến thành sắc màu văn hóa, lưu giữ trong đó hồn cốt của núi rừng và con người nơi đây. Ngày nay, giữa nhịp sống hiện đại, nhiều món ăn công nghiệp xuất hiện, nhưng món xôi ngũ sắc vẫn được người Thái gìn giữ. Nhiều bản làng người Thái ở vùng cao xứ Thanh, lớp trẻ vẫn học các bà, các mẹ tìm lá rừng, giã nhỏ, lọc nước để ngâm gạo theo cách truyền thống. Một số địa phương còn đưa xôi ngũ sắc vào danh mục sản phẩm OCOP góp phần đưa món ăn dân dã bước ra khỏi bản làng, đến với du khách gần xa. Dù ở đâu, món xôi ấy vẫn được trân trọng, gọi tên như một biểu tượng văn hóa của núi rừng.

Có thể khẳng định, xôi ngũ sắc không đơn thuần là món ăn đẹp mắt, ngon miệng mà đằng sau mỗi nắm xôi là câu chuyện về thiên nhiên, về tấm lòng mộc mạc của người phụ nữ Thái. Đó còn là sự gửi gắm niềm tin, ước vọng về bản sắc văn hóa. Từ những chiếc lá bình dị, người Thái đã tạo nên món ăn kết tinh từ trí tuệ, sự sáng tạo và tình yêu quê hương. Và mỗi mùa lễ hội, khi mâm xôi ngũ sắc hiện diện, con cháu lại thêm một lần nhớ về nguồn cội, nhớ về bản sắc văn hóa bền chặt của dân tộc mình.

Bài và ảnh: Phương Chính