Báo Mỹ kinh ngạc về quy mô Trung Quốc đầu tư điện gió tại Lào

Trên một dãy núi hẻo lánh ở miền Đông Nam Lào, một cánh quạt khổng lồ màu trắng bất ngờ trồi lên khỏi tầng mây, dường như lơ lửng giữa không trung. Cánh quạt ấy vươn cao bằng tòa nhà 50 tầng, hơn 180 mét so với cụm nhà sàn gỗ bên dưới, rồi lại ẩn trong mây. Tiếp theo là một cánh nữa, rồi thêm một cánh nữa. Mây tan, để lộ cả hàng dài những tua bin gió khổng lồ xếp san sát nhau, chạy dọc triền núi kéo dài đến tận chân trời.

Sự thay đổi tại vùng biên giới Nam Lào

Đây không phải lần đầu người dân ở huyện Đắk Chưng chứng kiến những công nghệ mới mẻ và kỳ vĩ xuất hiện trên bầu trời vùng đất hẻo lánh của họ. Hơn nửa thế kỷ trước, nơi này từng hứng chịu mưa bom của máy bay Mỹ trong chiến tranh Việt Nam. Ở Đắk Chưng, nơi phần lớn cư dân là người Giẻ Triêng, nhiều ngôi nhà sàn đến nay vẫn còn dựng bằng những vỏ bom Mỹ thời ấy. Đầu năm nay, một già làng chống gậy tre chỉ vào con đường đất trước bản: “Đây là đường mòn Hồ Chí Minh cũ”, ông nhớ lại tuyến vận tải bí mật do quân đội nhân dân Việt Nam xây dựng, từng trở thành mục tiêu đánh phá không ngừng của không lực Mỹ. “Bom rơi như mưa”, ông kể.

Nay, nơi từng bị mưa bom Mỹ rải xuống, lại vươn lên những cột tua bin gió của Trung Quốc. Ngay trên dải đường mòn Hồ Chí Minh năm xưa, một công ty quốc doanh Trung Quốc vừa hoàn thành công trình được ca ngợi là trang trại điện gió trên bờ lớn nhất Đông Nam Á, với 133 tuabin mọc lên khắp một vùng rộng lớn thuộc một trong những quốc gia nghèo nhất châu Á.

Những cánh quạt gió khổng lồ

Dự án điện gió Monsoon trị giá 950 triệu USD chính thức đi vào hoạt động thương mại cuối tháng 8.2025. Công trình do Tổng công ty Xây dựng điện lực Trung Quốc (PowerChina) xây dựng, vận hành bởi một liên danh do Thái Lan dẫn dắt, được kỳ vọng sẽ giúp giảm hơn 32 triệu tấn khí thải carbon trong 25 năm tới. Tuy nhiên, toàn bộ điện năng sản xuất ra đều bán qua biên giới sang Việt Nam - một thỏa thuận củng cố vị thế của Lào như “cục pin của Đông Nam Á”, song lại mang lại rất ít lợi ích trực tiếp cho người dân Đắk Chưng.

Trong nhiều tháng, già làng ấy hẳn đã trông thấy cảnh những cánh quạt dài 84 mét được kéo chậm rãi dọc con đường vào ban đêm. Sinh ra ở một bản xa xôi mà đến nay ông nói vẫn chưa có điện, ông già kinh ngạc trước kích thước khổng lồ của các tua bin Trung Quốc. Song mục đích thực sự của chúng thì ông vẫn chưa tỏ tường. Ông thừa nhận: “Tôi thấy rồi, nhưng xin lỗi, tôi không biết chúng dùng để làm gì”.

Trang trại gió đầu tiên của Lào có thể không nổi bật trong bức tranh cách mạng năng lượng sạch của Trung Quốc, nhưng nó cho thấy rõ cách quốc gia thải khí nhà kính nhiều nhất thế giới đang thống trị thương mại toàn cầu về năng lượng tái tạo. Theo Cơ quan Năng lượng quốc tế (IEA), chỉ riêng năm 2024, Trung Quốc đã đầu tư 625 tỉ USD vào công nghệ sạch - một con số khổng lồ thúc đẩy sự biến đổi chưa từng có.

Hiện nay, Trung Quốc sản xuất khoảng hai phần ba số xe điện của thế giới, hơn 60% tua bin gió và hơn 85% công suất pin toàn cầu. Năm ngoái, IEA dự đoán rằng trong vòng 10 năm, xuất khẩu công nghệ năng lượng sạch của Trung Quốc sẽ đạt 340 tỉ USD mỗi năm, ngang với tổng kim ngạch xuất khẩu dầu mỏ hiện nay của Ả Rập Saudi và UAE cộng lại.

Việc Trung Quốc chú trọng năng lượng sạch là tin tốt

Hai siêu cường thế giới đang chạy theo hai hướng trái ngược. Trong khi Mỹ cắt giảm cam kết với gió, mặt trời và xe điện - bằng “dự luật to đẹp” của chính quyền Donald Trump vốn triệt tiêu nhiều khoản hỗ trợ cho cả ba lĩnh vực, thì Trung Quốc lại gia tăng sự thống trị ở hầu như mọi mắt xích trong chuỗi cung ứng năng lượng tái tạo.

Milo McBride, chuyên gia năng lượng sạch tại Carnegie Endowment for International Peace nhận định: “Có những chuyển dịch mang tính địa chấn đang diễn ra trong lĩnh vực năng lượng sạch, gắn chặt với cuộc cạnh tranh quyền lực lớn giữa Mỹ và Trung Quốc. Mỹ đang củng cố vị trí của mình như nhà sản xuất và xuất khẩu dầu khí lớn nhất. Còn bên kia Thái Bình Dương, Trung Quốc đang mở rộng thế mạnh như nhà sản xuất và xuất khẩu công nghệ năng lượng sạch của tương lai”.

Người Trung Quốc xây dựng cơ sở điều hành việc phát điện gió

Những thay đổi bên trong Trung Quốc có ý nghĩa sống còn với hành tinh này. Nhưng những gì đang diễn ra ngoài biên giới nước này - sự lan rộng ồ ạt của xuất khẩu công nghệ sạch giá rẻ từ Trung Quốc - có lẽ còn để lại tác động lâu dài hơn với khí hậu và cục diện địa chính trị. Làn sóng công nghệ xanh Trung Quốc với giá cả phải chăng đang tràn đến gần như mọi ngóc ngách trên thế giới. Xe điện bóng loáng của Trung Quốc giờ xuất hiện trên đường phố Bangkok, Sao Paulo hay Addis Ababa.

Những tấm pin mặt trời do Trung Quốc chế tạo phủ kín các thành phố đầy nắng ở Pakistan và cao nguyên Andes cao 4.000 mét của Argentina. Các trang trại điện gió với tua bin khổng lồ của Trung Quốc đứng sừng sững dọc bờ biển hẹp của Bosnia, trên đồng bằng Kenya, và dĩ nhiên cả vùng cao nguyên Đông Nam Lào. Năm ngoái, thật đáng kinh ngạc, Trung Quốc đã xuất khẩu công nghệ năng lượng sạch đến 191/192 quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc, theo phân tích của Lauri Myllyvirta thuộc Trung tâm Nghiên cứu năng lượng và không khí sạch (CREA) ở Helsinki. Quốc gia duy nhất vắng bóng trong danh sách ấy: Cộng hòa Trung Phi (quốc gia hiếm hoi vẫn duy trì quan hệ chính thức với chính quyền bên kia eo biển Đài Loan).

Dù động cơ phía sau có là gì đi nữa - các nhà sản xuất Trung Quốc tìm cách xả bớt công suất dư thừa hay các quốc gia kém phát triển tìm con đường rẻ hơn để đảm bảo an ninh năng lượng - thì làn sóng xuất khẩu này cũng đã trực tiếp góp phần cắt giảm khí thải carbon toàn cầu. Chỉ riêng trong năm 2024, theo tính toán của Myllyvirta, xuất khẩu công nghệ sạch của Trung Quốc đã giúp giảm 1% lượng phát thải toàn cầu ngoài phạm vi Trung Quốc.

Nói cách khác, sự mở rộng thần tốc của xuất khẩu năng lượng sạch từ Trung Quốc sẽ ngăn chặn khoảng 220 triệu tấn carbon bị thải ra chỉ trong một năm - con số tương đương lượng khí thải hằng năm của 50 triệu chiếc ô tô chạy xăng. Myllyvirta, đồng sáng lập và chuyên gia phân tích chính của CREA, nhận xét: “Đó là một con số khổng lồ nhưng vẫn còn cách rất xa so với những gì cần thiết để đạt được các mục tiêu của Thỏa thuận Paris”.

Trung Quốc muốn thay đổi chiến lược xuất khẩu

Cách đây một phần tư thế kỷ, trụ cột của nền kinh tế xuất khẩu Trung Quốc được gọi là “ba thứ cũ” (lao san yang): quần áo, đồ gỗ và đồ gia dụng. Ngày nay, đất nước này lại nổi bật với “ba thứ mới” (xin san yang): điện mặt trời, xe điện và pin lithium-ion (và có thể sẽ bổ sung gió, trong tương lai). Ban đầu, Trung Quốc quan tâm đến năng lượng sạch như một biện pháp phòng ngừa trước sự phụ thuộc nặng nề vào dầu mỏ, phần lớn vận chuyển qua eo biển Malacca vốn đầy rủi ro chiến lược.

Nhưng ngay từ năm 2010, một nhóm lãnh đạo và học giả Trung Quốc đã nhận ra rằng năng lượng sạch là cơ hội có một không hai cho tăng trưởng kinh tế, ảnh hưởng địa chính trị và an ninh năng lượng. Một trong số đó từng lập luận rằng, trong lịch sử, quốc gia nào phát triển được công nghệ năng lượng mới trước tiên sẽ có thể thay đổi cán cân quyền lực toàn cầu.

Khi các công ty năng lượng sạch của Trung Quốc lần đầu nhắm đến thị trường nước ngoài hơn một thập niên trước, mục tiêu chủ yếu là châu Âu và Mỹ. Thế nhưng, khủng hoảng tài chính và làn sóng bảo hộ gia tăng, đặc biệt từ Mỹ, đã buộc họ phải xoay chuyển chiến lược. Một số nhà máy được dời sang các nước khác để tránh thuế quan, như sản xuất tấm pin mặt trời ở Indonesia, đồng thời ráo riết mở rộng thị trường mới.

Kelly Sims Gallagher, chuyên gia năng lượng Trung Quốc và hiện là Hiệu trưởng Trường Fletcher thuộc Đại học Tufts cho biết: “Tư duy của các công ty Trung Quốc mang tính toàn cầu rõ rệt. Trong trường hợp các doanh nghiệp năng lượng mặt trời, họ ban đầu hướng ra ngoài để thúc đẩy xuất khẩu, sau đó khi chi phí hạ xuống, họ quay lại chiếm lĩnh thị trường nội địa”.

Giá tấm pin mặt trời đã giảm 50% chỉ trong hai năm qua do tình trạng sản xuất dư thừa tại Trung Quốc, khiến nhiều quốc gia xếp hàng chờ mua công nghệ sạch giá rẻ. Một hệ quả quan trọng: Trung Quốc không hề phụ thuộc vào người tiêu dùng Mỹ. Theo Myllyvirta, chỉ 4% xuất khẩu điện gió, mặt trời và xe điện của Trung Quốc đến Mỹ. Ông viết: “Trong một thị trường mà doanh số toàn cầu tăng 30% mỗi năm, Mỹ chỉ là một chú thích bên lề”.

Một tua bin điện gió phía sau nhà sàn của người Giẻ Triêng

Sự bùng nổ mạnh mẽ nhất lại diễn ra ở các quốc gia đang phát triển. Trong 4 năm qua, theo Myllyvirta, họ chiếm tới 70% mức tăng trưởng xuất khẩu năng lượng sạch của Trung Quốc. Năm ngoái, lần đầu tiên, gần một nửa lượng xuất khẩu năng lượng mặt trời, gió và xe điện của Trung Quốc chảy vào các nước đang phát triển. Và mặc dù một số doanh nghiệp công nghệ sạch Trung Quốc khó có thể trụ vững trước cạnh tranh khốc liệt và giá cả lao dốc, xu hướng xuất khẩu này dự báo sẽ còn tăng tốc. McBride nhận định: “Trong vòng 3 năm nữa, sản phẩm Trung Quốc sẽ tiến vào những quốc gia mới với tốc độ và quy mô chưa từng thấy”.

Tuy nhiên, bất chấp sự thống trị về sản xuất và thương mại, Trung Quốc vẫn loay hoay biến công nghệ sạch thành quyền lực mềm. Để đạt được điều đó, một số chuyên gia kêu gọi Bắc Kinh khởi động một “Kế hoạch Marshall Xanh”, lấy cảm hứng từ chương trình viện trợ tái thiết châu Âu mà Mỹ triển khai sau Thế chiến 2.

Nhưng cho đến nay, Bắc Kinh vẫn chọn cách tiếp cận hẹp và thiên về lợi ích dân tộc. Phần lớn các công ty Trung Quốc chỉ chú trọng bán hàng, chiếm thị phần, hơn là giúp các quốc gia khác xây dựng nền kinh tế công nghệ sạch riêng. Joanna Lewis, Giáo sư ngành năng lượng và môi trường tại Đại học Georgetown cho biết: “Các công ty Trung Quốc đi đến nơi nào có nhu cầu. Họ không chọn đối tác chủ yếu dựa trên mục tiêu ngoại giao”.

Đối với những quốc gia đang gặp trong khó khăn tài chính như Lào, các dự án năng lượng sạch từ Trung Quốc là cơ hội khó từ chối. Chúng mang đến giải pháp thay thế rẻ hơn cho nhiên liệu hóa thạch, con đường tiết kiệm để ứng phó biến đổi khí hậu, và một cơ hội đảm bảo an ninh năng lượng trong bối cảnh thế giới bất ổn. Nhưng đằng sau những lời hứa hẹn ấy là nguy cơ phụ thuộc. Ở nhiều phương diện, Lào đã trở thành phép thử cho các nước khác trong việc giữ cân bằng với Trung Quốc.

Làm sao để hưởng lợi từ năng lượng sạch mà không quá phụ thuộc vào Bắc Kinh, hay chìm sâu vào vòng xoáy nợ nần đến mức không thể tự đứng vững? Câu hỏi ấy vang vọng khắp dãy núi miền Nam Lào, nơi người dân tộc Giẻ Triêng nay đang sống cùng những cánh quạt gió khổng lồ quay cuồng của trang trại điện gió lớn nhất Đông Nam Á.

Bùi Tú