Cơ chế quản lý doanh nghiệp nhà nước tại Châu Âu: Giữa hiệu quả thị trường và mục tiêu công

Ảnh: Internet

Tuy nhiên, điểm đặc sắc của mô hình Châu Âu không nằm ở việc duy trì sở hữu nhà nước đơn thuần, mà ở cơ chế quản trị tinh gọn, minh bạch và khả năng phối hợp giữa mục tiêu công ích và hiệu quả thị trường.

Hình thái doanh nghiệp nhà nước (SOE)

Các quốc gia Châu Âu có nhiều mô hình tổ chức quản lý doanh nghiệp nhà nước khác nhau, tùy thuộc vào đặc điểm kinh tế, chính trị và văn hóa của từng quốc gia. Tuy nhiên, có một số mô hình phổ biến mà các nước châu Âu áp dụng, bao gồm:

Mô hình quản lý trực tiếp:Chính phủ nắm giữ cổ phần của doanh nghiệp và trực tiếp quản lý hoặc ủy quyền cho các cơ quan quản lý nhà nước.

Mô hình quản lý gián tiếp:Chính phủ thành lập các công ty mẹ hoặc công ty cổ phần nhà nước để quản lý các doanh nghiệp nhà nước.

Mô hình cổ phần hóa: Chính phủ bán một phần hoặc toàn bộ cổ phần của doanh nghiệp cho các nhà đầu tư tư nhân.

Mô hình quản lý độc lập:Doanh nghiệp nhà nước được quyền tự chủ trong việc quản lý và điều hành hoạt động, nhưng vẫn phải chịu sự giám sát của chính phủ.

Tựu chung lại, Châu Âu tồn tại hai hình thức doanh nghiệp nhà nước phổ biến: Doanh nghiệp nhà nước toàn phần (fully‑owned SOEs), ví dụ như Électricité de France (EDF) ở Pháp, Verbund ở Áo, ESB Group ở Ireland, Bundesimmobiliengesellschaft ở Áo - được thành lập theo luật và do Chính phủ nắm quyền sở hữu pháp lý; trong khi đó Doanh nghiệp nhà nước bán phần (partial‑state), như Equinor (Na Uy), Deutsche Bahn (Đức), Trenitalia (Ý), nơi nhà nước giữ cổ phần kiểm soát nhưng vẫn có sự tham gia của tư nhân.

Các doanh nghiệp nhà nước tại Châu Âu này thường hoạt động trong các lĩnh vực chiến lược như: năng lượng, vận tải, viễn thông, bất động sản công.

Cơ chế quản lý & giám sát

Nhiều quốc gia tại Châu Âu (Pháp, Áo, Thụy Điển, Lithuania…) áp dụng mô hình holding hoặc ủy ban sở hữu tập trung dưới Bộ Tài chính hoặc công ty sở hữu quốc gia như UK Government Investments thuộc sở hữu của Chính phủ Vương quốc Anh.

Mô hình tập trung giúp chuyên môn hóa giám sát và giảm áp lực chính trị từ nhiều bộ ngành.

Được biết, Liên minh Châu Âu (EU) và Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) đã đưa ra bộ tiêu chuẩn về quản trị (OECD Guidelines, EU SOE report), yêu cầu các công ty thuộc nhóm này có hội đồng quản trị độc lập - được bổ nhiệm bởi chính phủ; có báo cáo hàng năm; chỉ tiêu tài chính định sẵn (ROE, tỷ lệ cổ tức); cạnh tranh công bằng với các doanh nghiệp tư nhân... Đơn vị chuyên trách theo dõi chỉ số tài chính có quyền điều tra khi không đạt các chỉ tiêu đề ra.

Thông thường, mỗi quốc gia đều có một cơ quan hoặc đơn vị thực thi giám sát tài chính tập trung (Estonia, Thụy Điển, Ba Lan…) để công bố dữ liệu và đánh giá rủi ro. Đặc biệt, tại Đức, Pháp… thường có đánh giá định kỳ để cân nhắc tiếp tục duy trì doanh nghiệp nhà nước.

Một vài SOE tiêu biểu

Công ty điện lực đa quốc gia Électricité de France (EDF) thuộc sở hữu của Chính phủ Pháp. EDF là công ty sản xuất và phân phối điện chính của Pháp. Công ty được thành lập vào ngày 8 tháng 4 năm 1946 sau khi quốc hữu hóa một số nhà sản xuất, vận chuyển và phân phối điện.

Cho đến năm 1999, EDF đã nắm giữ độc quyền trong việc phân phối, nếu không muốn nói là sản xuất, điện ở Pháp cho đến khi công ty này phải tuân theo chỉ thị đầu tiên của Liên minh Châu Âu nhằm điều chỉnh hài hòa các quy định về thị trường điện.

Năm 2004, sau khi hội nhập vào Thị trường chung Châu Âu, EDF đã được cổ phần hóa, mặc dù Chính phủ Pháp vẫn giữ lại 84% vốn chủ sở hữu.

Đối với Equinor (Na Uy), nhà nước nắm giữ khoảng 67% cổ phần của doanh nghiệp này; quản lý dầu khí thông qua cơ chế SDFI & chuyển phần lợi nhuận vào Quỹ Dầu mỏ Na Uy (bảo vệ ngân sách quốc gia).

Công ty hiện tại là kết quả của cuộc sáp nhập giữa công ty Statoil và công ty dầu khí Norsk Hydro, một công ty con của Norsk Hydro.Tính đến năm 2017, Chính phủ Na Uy là cổ đông lớn nhất của công ty với 67% cổ phần, phần còn lại là cổ phiếu dành cho đại chúng. Quyền sở hữu của công ty được quản lý bởi Bộ trưởng Bộ Dầu mỏ và Năng lượng Na Uy.Trụ sở chính của công ty đặt tại Stavanger. Trong khi đó, trụ sở cho các hoạt động ở nước ngoài của công ty được đặt tại Fornebu, gần Oslo.

Tên gọi 'Equinor' được hình thành vào năm 2018, là một sự kết hợp của từ 'equi', mang ý nghĩa về sự cân bằng và 'nor', thể hiện rằng công ty xuất thân từ Na Uy.

Kết luận

Nhìn chung, Châu Âu phát triển cơ chế quản trị các doanh nghiệp nhà nước dựa trên các yếu tố: Luật pháp quy định rõ ràng về sở hữu; Cơ chế giám sát tài chính chuyên nghiệp và định kỳ; Hội đồng quản trị độc lập và trách nhiệm giải trình; Cơ chế linh hoạt, tư nhân hóa khi phù hợp...

Các mô hình quản lý doanh nghiệp nhà nước tại Châu Âu có những ưu và nhược điểm riêng. Mô hình quản lý trực tiếp giúp chính phủ dễ dàng kiểm soát và điều hành hoạt động của doanh nghiệp, nhưng có thể làm giảm sự linh hoạt và hiệu quả của doanh nghiệp. Mô hình quản lý gián tiếp giúp tạo ra một khoảng cách giữa chính phủ và doanh nghiệp, nhưng có thể gây ra các vấn đề về trách nhiệm và minh bạch. Mô hình cổ phần hóa giúp tăng vốn và tạo ra một môi trường cạnh tranh, nhưng có thể làm giảm sự kiểm soát của chính phủ đối với doanh nghiệp. Mô hình quản lý độc lập giúp doanh nghiệp có quyền tự chủ, nhưng có thể gây ra những khó khăn trong việc điều phối và phối hợp với chính phủ.

Dù vẫn tồn tại một số lỗ hổng (can thiệp chính trị, hiệu quả hoạt động không cao...), mô hình quản lý các doanh nghiệp nhà nước tại Châu Âu cung cấp khung tham chiếu về cách ghép nối giữa mục tiêu công - chính sách và hiệu quả thị trường.

Bình An