Độc đáo chè tím trên bản đồ chè Thái Nguyên

Trà Thái Nguyên không chỉ nổi danh khắp dải đất hình chữ S, mà còn có mặt tại thị trường nhiều nước trên thế giới. Giới nghiện chè không ai là không biết đến các sản phẩm chè búp, chè tôm nõn, chè đinh Thái Nguyên. Nhưng có một loại chè mà nhiều người chưa biết đến, đặc biệt thơm, ngon và quan trọng là có rất nhiều công dụng trong bảo vệ, chăm sóc sức khỏe con người, đó là chè tím trung du.

Là người con sinh ra và lớn lên trên mảnh đất “Đệ nhất danh Trà”, từng đi nhiều, viết nhiều về cây chè, nhưng quả thực, tôi mới chỉ biết đến những đồi, nương chè xanh trải khắp nhiều làng quê Thái Nguyên, chứ chưa từng được tận mắt mục sở thị chè tím là như thế nào. Vậy nên khi nghe một đồng nghiệp nói Tức Tranh có vùng chè tím, chúng tôi liền tìm đến HTX sản xuất trà an toàn Thái Ninh, xã Tức Tranh (Phú Lương) – nơi sản xuất chè tím đầu tiên ở Thái Nguyên, trong sự tò mò, háo hức.

Sau một hồi cho xe chạy trên những cung đường bê tông quanh co, hai bên là những đồi chè đan gối, phủ kín một màu xanh mướt, chúng tôi đến "đại bản doanh" của HTX sản xuất trà an toàn Thái Ninh. Biết chúng tôi đến tìm hiểu về chè tím, anh Nguyễn Văn Bắc, thành viên HTX dẫn chúng tôi lên thẳng đồi chè tím của gia đình.

Leo qua vài sườn núi, vạt đồi trồng chè tím của HTX trải rộng một mầu tím nổi bật giữa bát ngát chè xanh xung quanh. Dưới làn mưa xuân lây rây, những búp chè ngậm đủ tinh túy đất trời bung búp tua tủa. Khác với chè xanh thông thường, cành, cuống và gân lá chè tím có mầu đậm như mận chín, những búp non phơn phớt rung rinh nhè nhẹ, như đang đùa giỡn trong gió. Đưa tay ngắt vài búp chè, anh Bắc cho hay: Diện tích chè tím này không phải do tôi trồng, mà gia đình tôi được tiếp quản từ ông Phạm Văn Dung, là cậu ruột tôi – người đã dành nhiều tâm huyết với cây chè tím.

Bên chiếc bàn trà ngay hiên nhà, chúng tôi gặp ông Phạm Văn Dung. Dù đã 80 tuổi, nhưng da dẻ ông vẫn hồng hào, giọng nói sang sảng, toát lên vẻ nhanh nhẹn, khỏe mạnh. Khi nghe chúng tôi hỏi về cây chè tím, ông Dung say sưa kể như khơi đúng mạch nguồn: Từ nhỏ, tôi đã gắn bó với cây chè, tình yêu với cây chè trong tôi ngày càng lớn dần theo tuổi đời. Bởi đam mê, tôi đã tham gia nhiều chương trình học tập, tập huấn về phát triển cây chè, rồi tự tìm tòi, học hỏi, đi tham quan nhiều vùng chè để hiểu sâu hơn về nó.

Cách đây hơn chục năm, trong một khóa tập huấn cách làm chè do Trường Đại học Nông lâm (Đại học Thái Nguyên) tổ chức, tôi đã biết đến những điểm đặc biệt của cây chè tím, những công dụng tuyệt vời của loại chè này. Và điều quan trọng là, cây chè tím vẫn luôn tồn tại trong những đồi chè trung du quê mình, mà chưa được khai thác đúng giá trị. Thế là ý tưởng về một vùng chuyên trồng chè tím hình thành trong tôi. - ông Phạm Văn Dung.

Bỏ ra nhiều công sức, ông Dung đã ươm những cây giống chè tím đầu tiên, dần dần sau gần chục năm, ông tạo ra gần 1ha chè tím trên đồi của gia đình. Thế nhưng, nay tuổi đã cao, ông Dung không thể tiếp tục chăm sóc diện tích chè này. Thấy vợ chồng cháu trai có tâm huyết với nghề làm chè, ông đã giao toàn bộ diện tích chè này cho cháu chăm sóc và khai thác.

Sau một hồi thăm đồi chè tím, trò chuyện với người tiên phong trồng chè tím ở Tức Tranh, chúng tôi về lại khu chế biến của HTX. Chị Trương Thị Hoa, vợ anh Bắc đang nhanh tay cân chè, đóng chè vào từng túi nhỏ, thấy chúng tôi thì dừng việc, đon đả đun nước, pha trà mời khách. Vừa thao tác chị vừa giới thiệu: Trà tím rất được nước, ngon nhất là khi uống nước thứ hai và sau đó có thể uống đến nước 6-7 vẫn đậm đà. Bởi giống chè này vốn dĩ đã đậm vị, lại thêm trải qua quy trình chăm sóc hoàn toàn hữu cơ, được chế biến thủ công, nên có mùi vị rất thơm, ngon.

Quả đúng như lời chị Hoa, bưng chén trà tím trên tay, hương thơm nồng pha mùi cốm non tỏa ra theo làn hơi bốc lên, rồi lan khắp khu nhà xưởng. Nếu đặt hai chén trà xanh và trà tím để so sánh sự khác nhau, thì trà tím có mầu nước sậm hơn nhiều, có ngả ánh tím. Khi uống, thoạt đầu hơi có vị đắng, chát nhẹ, rồi ngọt dần, và vị ngọt đọng lại nơi cổ họng kéo dài rất lâu.

Không chỉ thơm, ngon, chè tím còn được biết đến là loại dược liệu có nhiều tác dụng đối với sức khỏe con người. Tiến sĩ Dương Trung Dũng, Trưởng Khoa Nông học, Trường Đại học Nông lâm (Đại học Thái Nguyên), cho biết: Chè tím là thảo dược rất tốt đối với việc duy trì sức khỏe cho cơ thể. Trong búp chè tím có nhiều hoạt tính dược học, có tác dụng giảm nguy cơ gây ung thư, giảm kích thước khối u, giảm lượng đường trong máu, giảm cholesterol, diệt khuẩn, diệt virus cúm. Đồng thời, thành phần trong chè tím cũng góp phần kháng viêm, hạn chế sự phát triển của tế bào ung thư, giảm huyết áp, tăng độ bền vững thành mạch, làm chậm quá trình lão hóa.

Nhận thấy giá trị dược liệu và tiềm năng phát triển kinh tế trong loại chè này, Trường Đại học Nông lâm đã thực hiện nghiên cứu khoa học về cây chè tím từ nhiều năm nay. Công trình khai thác và phát triển nguồn gen chè trung du búp tím ở khu vực phía bắc Việt Nam do nhóm nhà khoa học mà chủ nhiệm là Tiến sĩ Dương Trung Dũng đã được Hội đồng đánh giá nghiệm thu của Bộ Khoa học và công nghệ chứng nhận, đồng ý cho triển khai nhiệm vụ bằng nguồn ngân sách của Nhà nước vào năm 2019.

Từ đó đến nay, nhóm nghiên cứu đã dày công tuyển chọn những cây giống khỏe mạnh, có sức chống chịu tốt đối với thời tiết và sâu bệnh, từ các vùng chè ngon nổi tiếng ở Thái Nguyên và Phú Thọ, mang về trồng tại vườn ươm để nhân giống. Cùng với đó, các nhà khoa học nghiên cứu quy trình chế biến chè tím, sản xuất các loại phân bón hữu cơ dành riêng cho loại chè này.

Theo phân tích của nhóm nghiên cứu, do các giống chè thích hợp với điều kiện khí hậu vùng Trung du miền núi phía Bắc Việt Nam, có thể trồng xen lẫn với các loại cây khác nhau (cây ăn quả,...) tạo nên một quần thể rất đa dạng, tạo nên điều kiện sinh thái rất tốt và nương chè sớm khép tán tạo thảm chống xói mòn bảo vệ môi trường sinh thái, phát triển bền vững.

Cũng theo kết quả nghiên cứu, diện tích chè tím nếu đưa vào kinh doanh sẽ cho thu sản lượng búp chè chất lượng cao, góp phần nâng cao năng suất chè tuổi 4 đạt 5 - 6 tấn/ha. Từ năm thứ 4, dự án sẽ có hiệu quả kinh tế cao cho người trồng chè. Ngoài ra, nhiệm vụ còn thực hiện bảo tồn, lưu giữ và nhân rộng được nguồn gen chè Trung du búp tím quý hiếm này, đặc biệt không bị mất đi trong sản xuất chè tại vùng Trung du miền núi phía Bắc hiện nay.

Vốn là giống chè trung du, lá nhỏ, nên năng suất của chè tím không cao như các giống chè lai khác. Nhưng với công dụng và hương vị đặc trưng, chè tím có giá trị cao hơn hẳn so với chè xanh thông thường, mang đến hương vị độc đáo, hậu ngọt sâu và tiềm năng xuất khẩu cao. Từ khoảng 1ha chè tím, mỗi năm, HTX thu hoạch được 5 tạ chè búp khô, với giá bán 1 triệu đồng/kg.

Anh Đỗ Thái Ninh, Giám đốc HTX sản xuất trà an toàn Thái Ninh, cho biết: Với tiêu chí “Trà ngon thôi chưa đủ, trà sạch tốt cho người uống càng quan trọng”, HTX áp dụng quy trình sản xuất, chế biến trà tím sạch, sản xuất thủ công, với quy trình chăm sóc và chế biến tỉ mỉ. Cây trồng được chăm bón hoàn toàn bằng các sản phẩm hữu cơ. Qua nhiều kênh tiêu thụ chè, chủ yếu là online, chè tím của HTX hiện được nhiều người yêu thích, đặc biệt là dân sành uống trà, khi đã được thưởng thức trà tím là nhớ mãi.

So với hơn 7ha sản xuất các loại chè xanh đặc sản của HTX, sản lượng chè tím mỗi năm HTX sản xuất ra không nhiều. Song, sản phẩm này đã bổ sung thêm vào danh sách các sản phẩm chè búp ngon Thái Nguyên, làm phong phú thêm các loại chè của tỉnh. Đồng thời, cũng ra mở hướng mới cho phát triển cây chè, góp phần tăng giá trị trên một ha đất trồng chè ở địa phương.

Tức Tranh vinh dự là một trong 4 tứ đại danh trà của tỉnh. Cùng với các vùng chè nổi tiếng khác như: Trại Cài, xã Minh Lập (Đồng Hỷ); La Bằng (Đại Từ); Tân Cương, thì Tức Tranh cũng có diện tích chè lớn và sản phẩm trà ngon nổi tiếng. Nhiều năm nay, chè là cây trồng chủ lực của xã. Người dân nơi đây hy vọng từ diện tích chè tím này, thời gian tới, bà con sẽ mở rộng thêm diện tích trồng, chế biến, tạo ra nhiều sản phẩm cung cấp cho thị trường, góp phần nâng cao uy tín thương hiệu chè Thái Nguyên.

Còn sau khi tận mắt thấy cây chè tím, được thưởng thức vị trà chát dịu, ngọt sâu nơi cuống họng, khi trở về, chúng tôi cứ trăn trở mãi, chè tím trung du là một sản phẩm độc đáo của vùng đất Thái Nguyên, mang giá trị kinh tế, văn hóa và tiềm năng phát triển lớn. Để hiện thực hóa việc quảng bá, phát triển chè tím, góp phần nâng tầm thương hiệu chè Thái Nguyên trên bản đồ quốc tế, bên cạnh việc nghiên cứu khoa học và bảo tồn giống chè tím, người làm chè tím rất cần tỉnh có cơ chế khuyến khích nhân rộng diện tích trồng tại các vùng chè truyền thống như Tân Cương, Phú Lương, Đồng Hỷ…

Cùng với việc nghiên cứu về thành phần dược liệu, khẳng định giá trị sức khỏe của chè tím để nâng cao giá trị sản phẩm, điều mà các chuyên gia khoa học và người làm chè mong muốn còn là được xây dựng, đẩy mạnh thương hiệu chè tím thành sản phẩm cao cấp, có chứng nhận nhãn hiệu, chỉ dẫn địa lý cho chè tím Thái Nguyên. Từ đó, chú trọng tạo ra các dòng sản phẩm cao cấp từ chè tím như: Đặc sản, hữu cơ, dược liệu phục vụ phân khúc thị trường cao cấp trong và ngoài nước.

Cũng như chè xanh, có thể kết hợp chè tím với công nghệ chế biến hiện đại, phát triển các sản phẩm như trà túi lọc, trà matcha, mỹ phẩm thiên nhiên từ chè tím. Và quá trình quảng bá chè gắn với văn hóa trà và du lịch Thái Nguyên, ngoài sản phẩm chè xanh truyền thống, chè tím cũng rất cần những “cú hích”, để sớm hiện thực được mục tiêu kết nối doanh nghiệp chế biến chè với các đơn vị xuất khẩu, đưa chè tím vào thị trường Nhật Bản, EU, Mỹ - những thị trường ưa chuộng trà cao cấp. Việc phát triển thương hiệu chè tím trên thị trường cũng rất cần ứng dụng thương mại điện tử, sàn quốc tế (Amazon, Alibaba, Shopee Global) để mở rộng đầu ra cho chè tím.

Chúng tôi tin tưởng và hy vọng rằng, với hoạch định chiến lược của những người đứng đầu tỉnh, với những kế hoạch dài hơi từ nghị quyết chuyên đề về phát triển ngành chè Thái Nguyên giai đoạn 2025-2030, cùng với chè xanh truyền thống, chè tím trung du hoàn toàn có thể trở thành một sản phẩm đặc sản mang tầm quốc gia và quốc tế. Đây không chỉ là cơ hội nâng cao giá trị kinh tế của ngành chè mà còn góp phần bảo tồn, phát triển văn hóa trà Thái Nguyên nói riêng, Việt Nam nói chung trên bản đồ thế giới.

TNĐT