Độc đáo nghệ thuật tạo hình trên vải thổ cẩm của người Ê đê

Trang phục truyền thống của người Ê đê. (Ảnh: Dương Giang/TTXVN)

Ở Việt Nam, dân tộc Ê đê đông thứ 12 trong tổng số 54 dân tộc anh em. Ước tính có hơn 331.000 người Ê đê cư trú tập trung chủ yếu ở các tỉnh Đắc Lắk, phía Nam của tỉnh Gia Lai và miền Tây của hai tỉnh Khánh Hòa, Phú Yên.

Người Ê đê có bản sắc văn hóa độc đáo, theo chế độ mẫu hệ. Cũng giống như các dân tộc ít người khác, phụ nữ Ê đê tự tay dệt vải thổ cẩm để làm nên những tấm chăn, địu, váy, áo sử dụng hằng ngày, hoặc dùng làm của hồi môn khi cưới chồng, dùng làm quà tặng trong các dịp đặc biệt, thậm chí dùng làm của cải tiễn người mất.

Thổ cẩm của người Ê đê là sản phẩm nghệ thuật độc đáo, thể hiện sự sáng tạo cũng như nghệ thuật tạo hình tinh tế của đồng bào. Mỗi tấm thổ cẩm được dệt nên không đơn thuần là tấm vải bình thường mà chứa cả tâm hồn của họ.

Nét độc đáo khác biệt

Nguyên liệu dệt thổ cẩm của người Ê đê là bông gòn (tiếng Ê đê gọi là Blang).

Bông sau khi thu hoạch về được đánh tơi, kéo sợi rồi được nhuộm màu bằng bùn, lá, củ, rễ hoặc vỏ cây rừng. Khi đã có những sợi chỉ màu như ý, người ta sẽ lên khung, bện sợi và dệt, tạo hình hoa văn.

Trước kia, thổ cẩm của người Ê đê có hai tông màu chủ đạo là đen và đỏ. Ngày nay, sắc màu tấm thổ cẩm có 5 màu cơ bản gồm: Hrah (đỏ), Yadu (đen), Cakni (vàng), Apiek (xanh) và Kỗ (trắng), đôi khi có cả màu xanh lục nhưng rất hiếm.

Để tạo nên 4 sắc màu chủ đạo: đen, đỏ, vàng, xanh trên tấm thổ cẩm, người phụ nữ Ê đê đã tìm nguyên liệu tạo màu từ các loại lá rễ cây rừng.

Vào tháng Bảy hằng năm, người Ê đê vào rừng hái lá krum già để chuẩn bị thuốc nhuộm. Họ phơi vỏ ốc suối thật khô, nung lên, ngâm thành vôi rồi trộn với nước lá krum. Sợi nhuộm từ hỗn hợp nước lá-vôi ốc sẽ có màu xanh.

Nếu thêm vào hỗn hợp trên nước lá knung giã nhỏ, nấu trong nồi chàm sẽ cho ra chất sợi màu đen bóng mịn, giặt không phai, phơi nắng không bay màu.

Nghệ nhân hướng dẫn lớp trẻ cách tạo nên các hoa văn thổ cẩm. (Ảnh: Phạm Cường/TTXVN)

Màu đen của người Ê đê được xem là một trong những màu đen đẹp về sắc và độ bền.

Màu đỏ được tạo từ loại vỏ cây krung già giã ra, nấu lên. Tuy vậy, màu đỏ của người Ê đê không tươi mà chỉ đậm hơn màu đất nung một chút.

Sản phẩm dệt màu đỏ được coi trọng hơn hết. Những tấm thổ cẩm đỏ thường dùng để trang trí trong các lễ hội, những buổi cúng Giàng chứ không được cắt may thành những món đồ gia dụng.

Màu vàng được nhuộm từ củ nghệ. Người ta chọn những củ già, mài nhỏ hoặc cho vào cối giã rồi vắt nước nhuộm. Khi phơi sợi, họ sử dụng một chiếc bàn chải (kruamrai), chải dọc theo cuộn sợi để gỡ sạch các vụn màu, vỏ cây.

Khung dệt của người Ê đê là kiểu khung dệt Indonesien. Hình thức dệt vải của người Ê đê được các nhà dân tộc học gọi là kỹ thuật đan luồn sợi.

Để tạo hình hoa văn, người dệt sẽ thiết kế bố cục, kích cỡ họa tiết từ khi bắt đầu lên khung, nhặt sợi. Mỗi loại hoa văn có số sợi dọc, sợi ngang, cách nâng và hạ sợi khác nhau, khi dệt sẽ tạo thành các dải họa tiết nối tiếp nhau chạy dài theo chiều dọc khổ vải.

Trong quá trình xếp sợi, người dệt sẽ phối màu từ xen kẽ như đỏ-đen, đen-vàng, đỏ-chàm sẫm để khi dệt sẽ có những dải hoa văn nổi bật, tạo điểm nhấn cho trang phục.

Thông thường, trên một khổ vải rộng khoảng 0,9m, người Ê đê tạo những đường viền (diềm) nhỏ ở hai đầu biên vải. Phần hoa văn chính tập trung cách biên một chút, rộng khoảng 20-30cm và một số đường trang trí nhỏ chạy giữa thân vải.

Dải hoa văn thường chiếm diện tích từ 1/4 đến 1/3 bề mặt tấm thổ cẩm, gồm những chuỗi họa tiết như cỏ, cây, hoa, lá, chim muông, cầm thú... được cách điệu dưới dạng hình học chạy dài liên tục suốt chiều dài vải. Ngoài ra còn có các loại đường thẳng, đường dích dắc, cong, gãy nằm song song theo dải hoa văn.

Tùy vào mỗi loại trang phục, người Ê đê sẽ có cách trang trí và sắp xếp hoa văn khác nhau. Trang phục nam có hoa văn khác với trang phục nữ, trang phục hàng ngày có hoa văn khác với trang phục dùng trong các dịp lễ. Thậm chí hoa văn trên trang phục còn thể hiện sự giàu có và quyền uy của người mặc.

Bà Aduôi H’Noai, người có thâm niên dệt thổ cẩm lâu nhất ở buôn K’bu, trao đổi cách dệt thổ cẩm đối với phụ nữ Ê đê trong buôn K’bu, xã Hòa Khánh, thành phố Buôn Ma Thuột. (Ảnh: Phạm Cường/TTXVN)

Nền thổ cẩm người Ê đê là màu đen hoặc chàm sẫm, không sáng và sặc sỡ như vải của các tộc người phía Bắc hoặc người Mnông lân cận.

Theo các nhà nghiên cứu, người Ê đê chọn tông màu đen hoặc chàm sẫm làm màu nền chủ đạo trên thổ cẩm của mình vì họ muốn hòa mình vào thiên nhiên với nương rẫy, núi rừng, nơi họ sinh sống.

Nổi trên nền tối đó là những dải màu tương phản như đỏ, vàng nhưng do độ mảnh mai của các đường diềm nên sự tương phản mạnh mẽ lại trở nên khá chìm lắng.

Người Ê đê có kỹ thuật Kteh, được xem là đỉnh cao của nghệ thuật trang trí hoa văn trên trang phục và không phải ai cũng làm được. Trước kia, chỉ những gia đình khá giả mới dùng trang phục hoặc lễ phục có hoa văn dùng kỹ thuật này.

Kteh là kỹ thuật thủ công, kết hợp sợi chỉ màu tạo hoa văn xếp cùng hạt cườm hoặc hạt bo bo thành những dải hoa văn sít nhau, dệt sát phần biên gấu áo hoặc chân khố, chân váy.

Bảo tồn và phát triển nghề truyền thống

Để dệt được một tấm thổ cẩm để may váy, áo, khố, mền..., người phụ nữ Ê đê phải mất một thời gian dài khoảng 4 tháng, thậm chí còn nhiều hơn, tùy thuộc vào kích thước và các hoa văn của tấm vải.

Người phụ nữ Ê đê dệt thổ cẩm không chỉ phục vụ cho nhu cầu may mặc trong gia đình mà còn làm tặng phẩm cho người thân; những sản phẩm đẹp, độc đáo có thể trao đổi với giá trị bằng một con heo, thậm chí là trâu, bò.

Ngày nay, nghề dệt thổ cẩm đang dần bị mai một, số lượng các nghệ nhân, phụ nữ người Ê đê biết dệt ngày càng ít dần bởi sự tác động của sự giao thoa văn hóa, hòa nhập với xu thế hiện đại nên giới trẻ Ê đê không còn mặn mà với văn hóa truyền thống của dân tộc mình.

Trước thực trạng đó, thời gian qua, Trung ương và địa phương đã có nhiều nỗ lực trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Ê đê với nhiều chương trình, dự án khác nhau.

Sản phẩm thổ cẩm của Hợp tác xã thổ cẩm Tơng Bông, TP Buôn Mê Thuột, Đắk Lắk. (Ảnh: Phương Hoa/TTXVN)

Tỉnh Đắk Lắk đã thành lập các mô hình hợp tác xã sản xuất thổ cẩm thương mại nhằm nâng cao thu nhập cho người dân, đồng thời truyền nghề cho lớp trẻ.

Các hợp tác xã này đã dần bắt kịp xu thế của nền kinh tế thị trường bằng cách tạo ra các sản phẩm từ vải thổ cẩm như túi, balô, áo, khăn, móc gắn chìa khóa... đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của xã hội, đặc biệt là khách du lịch.

Mới đây, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng đã xây dựng kế hoạch tổ chức lớp tập huấn, bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ, truyền dạy nghề dệt thổ cẩm dân tộc Ê đê tại tỉnh Phú Yên.

Lớp tập huấn sẽ hướng dẫn thực hành công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể của người Ê đê phục vụ phát triển du lịch, trong đó chú trọng phát triển các sản phẩm từ nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Ê đê cùng với phát triển du lịch của địa phương./.

(Vietnam+)