Độc đáo nhạc cụ keng loóng

Hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian keng loóng gắn liền với sự tồn tại, phát triển của đồng bào dân tộc Thái huyện Mai Châu. Trải qua thời gian dài gắn liền với đời sống người dân, từ công cụ lao động phổ biến hàng ngày, keng loóng trở thành hình thức nghệ thuật đặc sắc nhờ tạo nên những âm hưởng giàu cảm xúc, đầy cuốn hút.

Tục lệ con trai quăng chài, con dâu keng loóng được tái hiện trong không gian lễ hội Xên Mường của đồng bào dân tộc Thái huyện Mai Châu.

Từ không gian thiêng…

Cũng như nhiều tộc người khác, người Thái Mai Châu có quan niệm tín ngưỡng vạn vật hữu linh. Trong gia đình, những dụng cụ lao động cùng các vật nuôi gia súc, gia cầm (trâu, bò, lợn, gà…) đều được coi trọng. Vào ngày Tết, họ thường làm mâm cơm cúng mời hồn các dụng cụ về ăn Tết và loóng cũng vậy.

Đồng chí Ngần Văn Tuấn, Trưởng phòng Văn hóa - Thông tin huyện Mai Châu. Bản sắc văn hóa của mỗi cộng đồng có ảnh hưởng rất lớn đến hành vi, ứng xử của mỗi cá nhân trong xã hội và đối với thiên nhiên. Keng loóng là một di sản mang tính đại diện thể hiện rõ nét bản sắc văn hóa người Thái Mai Châu. Đồng bào xem loóng như một phương tiện đưa linh hồn người đã khuất về Mường Trời. Trước đây, trong đám tang của người Thái Mai Châu, bắt buộc có tục lệ con trai cả quăng chài, con dâu keng loóng. Việc con dâu keng loóng trong tang ma đã cho thấy vai trò, ý nghĩa của keng loóng trong nghi lễ của cộng đồng và không phải tự nhiên mà họ lại keng loóng trong nhiều loại nhạc cụ dân tộc để gõ trong tang ma. Loóng có ưu thế về âm lượng, âm sắc, khoảng âm rộng. Đặc biệt, những âm hình tiết tấu mà người Thái gõ trên loóng rất đa dạng, có tính chất thúc giục, tạo cảm nhận chung khi nghe là sự lạc quan, thể hiện niềm tin, khát vọng, mong ước những điều tốt đẹp sẽ đến với người đã khuất ở trên Mường Trời.

Sinh hoạt keng loóng còn phản ánh sự đa dạng văn hóa và sáng tạo của đồng bào dân tộc Thái huyện Mai Châu. Trước đây, loóng là một dụng cụ rất quan trọng, cần thiết trong mỗi gia đình nơi đây với chức năng chính là giã lúa. Từ công cụ sản xuất nông nghiệp đơn thuần đến tính âm nhạc đặc sắc trong diễn tấu các bài của keng loóng phản ánh sâu sắc tâm tư, tình cảm, ước mơ về một cuộc sống yên bình, no đủ, hạnh phúc. Keng loóng và âm nhạc trong keng loóng đã trở thành nét đẹp trong tâm hồn, tâm thức, là ngôn ngữ giao tiếp xã hội, giao tiếp với trời đất, với thần linh… được cả cộng đồng trân trọng gìn giữ. Sinh hoạt keng loóng cùng với thời gian đã song hành, nâng đỡ, nuôi dưỡng tâm hồn, tình cảm của mỗi người trong cộng đồng bản làng và suốt quá trình hình thành, phát triển của dân tộc.

Những bậc cao niên xã Chiềng Châu khẳng định, vì vai trò quan trọng như vậy nên loóng được người Thái ứng xử cũng có nét đặc biệt, như là đi vào rừng tìm gỗ làm loóng phải chọn ngày tốt, rồi khi làm xong phải chọn ngày để kéo về. Ngày kéo loóng mới về là ngày vui của riêng gia đình nhưng cũng là niềm vui của bản làng.

Trở thành hình thức sinh hoạt cộng đồng

Cũng theo đồng chí Ngần Văn Tuấn, Trưởng phòng Văn hóa - Thông tin huyện Mai Châu, có lẽ hiếm nơi nào, dân tộc nào lại có sự sáng tạo như người Thái Mai Châu đã biết biến đồ dùng, công cụ lao động thiết yếu hàng ngày thành một loại nhạc cụ độc đáo. Hình thức biểu diễn gõ chày vào loóng được cách điệu như là điệu múa. Chày gõ vào loóng để tạo ra những âm thanh đều, vui nhộn. Mặc dù động tác đơn giản nhưng ngoài việc gõ vào loóng, những người tham gia diễn tấu còn tuân thủ các yếu tố như cơ cấu tổ chức người diễn tấu, điều kiện diễn tấu, phương thức và kỹ thuật diễn tấu, các nguyên tắc âm nhạc và bài bản. Hình thức nghệ thuật trong diễn tấu keng loóng được chắt lọc, sáng tạo, thể hiện qua những tiết tấu đa dạng, âm hưởng sinh động.

Học sinh Trường TH&THCS Pù Bin, xã Thành Sơn (Mai Châu) biểu diễn nghệ thuật múa keng loóng.

Có điều kiện thuận lợi về địa lý, khí hậu, môi trường để phát triển kinh tế du lịch, các giá trị văn hóa người Thái huyện Mai Châu đã tạo nên sức hút mạnh mẽ đối với du khách. Cùng với đó, nhiều đội văn nghệ được thành lập, xây dựng những chương trình biểu diễn hấp dẫn mang đậm bản sắc với đa dạng hình thức biểu diễn, như: múa, hát dân ca, thổi khèn, pí, nhảy sạp… Đặc biệt, sinh hoạt keng loóng đã được các đội văn nghệ đưa vào chương trình biểu diễn chính thức. Ngày nay, các bản làng người Thái đều có đội keng loóng. Khi biểu diễn phục vụ khách, họ thường chơi các bài truyền thống như keng loóng trong lễ cơm mới, hay bài "Ếch ăn trăng” được kết hợp thêm trống, chiêng hoặc cả múa vào keng loóng, làm cho du khách thích thú khi nghe những tiết tấu sôi nổi.

Năm 2024, sinh hoạt keng loóng của người Thái huyện Mai Châu được vinh danh di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Từ đây, niềm tự hào, ý thức bảo tồn di sản trong nhân dân càng được nhân lên. Mọi ngày vui, cuộc vui của cộng đồng, xóm bản, dịp lễ hội đều không thể thiếu sinh hoạt văn hóa keng loóng. Du khách thích thú thưởng thức và trải nghiệm điệu múa keng loóng độc đáo. Ngoài thành lập các câu lạc bộ keng loóng, ở nhiều trường học có đông con em người Thái theo học đang triển khai truyền dạy và thường xuyên tổ chức các hoạt động thực hành keng loóng nhằm phát huy giá trị, giáo dục để thấm sâu hơn tình yêu văn hóa dân tộc Thái nói chung, nhạc cụ keng loóng nói riêng trong mọi thế hệ .

Bùi Minh