Giải quyết tranh chấp thương mại điện tử - nhìn từ thế giơíTrung Quốc: Cơ chế 'một cửa' và tính ưu việt của tòa án Internet

Hệ sinh thái pháp lý “một cửa”

Luật Thương mại điện tử (E-commerce Law) của Trung Quốc, có hiệu lực từ ngày 1/1/2019, được đánh giá là văn bản nền tảng định hình toàn bộ trật tự giao dịch trên không gian mạng. Luật này xác lập trách nhiệm pháp lý rõ ràng của các sàn giao dịch trực tuyến (platform operators) trong việc bảo vệ người tiêu dùng, lưu giữ chứng cứ điện tử, và đặc biệt là xây dựng cơ chế giải quyết tranh chấp trực tuyến (Online Dispute Resolution - ODR).

Theo quy định, các nền tảng thương mại điện tử phải thiết lập quy trình tiếp nhận, hòa giải và phản hồi khiếu nại minh bạch, đồng thời chịu trách nhiệm liên đới nếu không can thiệp khi người bán vi phạm hoặc khi tòa án, cơ quan trọng tài yêu cầu cung cấp chứng cứ. Song song đó, Luật cũng khuyến khích ứng dụng công nghệ trong giải quyết tranh chấp.

Điểm nổi bật là việc hình thành cơ chế “một cửa”: người dân có thể thực hiện toàn bộ quy trình từ nộp đơn, hòa giải, trọng tài, xét xử và thi hành án theo hình thức trực tuyến. Mô hình này kết nối ba tầng nấc:

Giải quyết nội bộ trên nền tảng (in-platform resolution) do doanh nghiệp thương mại điện tử vận hành;

Hòa giải trực tuyến do Tòa án quản lý (court-run mediation), một bước trung gian giữa nền tảng và hệ thống tư pháp;

Tòa án Internet (Internet Courts): cơ quan xét xử chuyên biệt cho các vụ việc phát sinh từ không gian mạng.

Nền tảng hòa giải trực tuyến - bộ lọc phân luồng tranh chấp

Vào đầu năm 2018, Trung Quốc chính thức vận hành Nền tảng hòa giải trực tuyến (People’s Court Mediation Platform) như một phần của cơ chế giải quyết tranh chấp trực tuyến (ODR) và một phần của chương trình “Xây dựng hệ thống “một cửa” trong giải quyết tranh chấp”.

Nằm dưới sự quản lý của Tòa án nhân dân Tối cao, nền tảng hoạt động theo mô hình “trực tuyến - tích hợp - liên thông đa cấp”, kết hợp giữa tòa án, các trung tâm hòa giải xã hội, cơ quan hành chính, và doanh nghiệp nền tảng thương mại điện tử trong một hệ thống liên thông thống nhất.

Hội đồng xét xử trong một phiên tòa trực tuyến của Tòa án nhân dân cấp cao Bắc Kinh. Nguồn: Jingfawangshi

Quy trình hòa giải trực tuyến được tiến hành theo 5 bước:

- Nộp đơn khiếu nại: người dân có thể nộp đơn qua website chính thức của nền tảng hoặc ứng dụng WeChat “Mediation Mini Program”. Sau đó, hệ thống sẽ tự động gợi ý loại tranh chấp và hòa giải viên phù hợp.

- Phân loại tranh chấp và ghép hòa giải viên: căn cứ vào loại vụ việc (dân sự, thương mại, lao động, tiêu dùng…), hệ thống chuyển đến cơ quan hòa giải tương ứng. Cơ chế điều phối thông minh sẽ đề xuất dựa trên dữ liệu lịch sử và địa lý.

- Tiến hành hòa giải trực tuyến: toàn bộ quá trình diễn ra qua video, chat hoặc audio trực tuyến. Các tài liệu được các bên ký thông qua chữ ký điện tử, lưu trữ và mã hóa. Trong trường hợp hai bên đạt thỏa thuận, hòa giải viên ghi nhận biên bản và gửi lại hai bên phê duyệt điện tử.

- Xác nhận tư pháp: nếu hai bên yêu cầu, biên bản hòa giải có thể được tòa án xác nhận để có hiệu lực pháp lý tương đương bản án.

Hệ thống còn sử dụng sự hỗ trợ của AI để phân tích ngữ nghĩa, giúp đề xuất hướng giải quyết, mâu thuẫn văn bản hoặc dạng tranh chấp; sử dụng blockchain bảo đảm tính xác thực của chứng cứ điện tử.

Theo Báo cáo của Bộ Tư pháp Trung Quốc, tính đến năm 2021, số vụ hòa giải trực tuyến đạt gần 13 triệu vụ, tỷ lệ hòa giải thành công trên 61%, cho thấy ODR đóng vai trò lớn trong phân luồng tranh chấp trước khi ra tòa.

Ngoài ra, cơ chế liên thông đã giúp cho các cơ quan trọng tài địa phương phát huy lợi thế. Chẳng hạn Ủy ban Trọng tài Quảng Châu (GZAC), một thành viên của Liên minh ODR quốc gia, tham gia giải quyết hiệu quả các vụ tranh chấp nhỏ, vì cơ quan cơ quan này giải quyết cả những tranh chấp với số tiền tranh chấp dưới 1.000 nhân dân tệ và phí trọng tài cho những vụ này chỉ từ 40 - 100 nhân dân tệ. Trong khi đó, mức phí trọng tài tối thiểu của Trung tâm giải quyết tranh chấp trực tuyến Trung Quốc (CIETAC) không dưới 4.000 nhân dân tệ.

Tòa án Internet: bước đột phá công nghệ trong tư pháp

Năm 2017, Trung Quốc thành lập Tòa án Internet Hàng Châu - tòa án trực tuyến đầu tiên trên thế giới, sau đó mở rộng thêm tại Bắc Kinh và Quảng Châu vào năm 2018. Đây là một dạng tòa án đặc biệt chỉ dành riêng cho thương mại điện tử và các vụ án liên quan đến Internet.

Như tên gọi của mình, điểm đặc biệt của các tòa án này là xử lý toàn bộ thủ tục bằng phương thức điện tử: đương sự nộp đơn, tải chứng cứ trực tuyến; tham gia hòa giải và dự phiên tòa qua phiên họp online; nhận bản án điện tử - tất cả đều trên không gian số.

Trung Quốc đi đầu trong việc áp dụng "tòa án số". Nguồn: BBC

Hệ thống sử dụng blockchain để niêm phong và xác thực chứng cứ, AI để phân loại vụ việc, và nền tảng điện toán đám mây để quản lý hồ sơ. Trong nhiều vụ, trí tuệ nhân tạo hỗ trợ thẩm phán tóm tắt hồ sơ, gợi ý căn cứ pháp lý và tự động soạn thảo dự thảo bản án.

Thời gian xử lý mỗi phiên trực tuyến được ghi nhận là rất ngắn: báo cáo năm 2019 từng nêu thời gian trung bình một phiên xét xử trực tuyến khoảng 45 phút, đồng thời tỷ lệ tiến trình được thực hiện hoàn toàn trực tuyến rất cao.

Hệ thống tòa án internet của Trung Quốc đã mang lại nhiều lợi ích đáng kể trên nhiều khía cạnh của hoạt động tư pháp. Ưu điểm rõ ràng là tốc độ nhanh, chi phí thấp, tính tiện dụng (người dân, doanh nghiệp có thể khởi kiện và tham gia xét xử từ xa), và khả năng xử lý khối lượng lớn tranh chấp nhỏ lẻ. Hệ thống còn thúc đẩy minh bạch bằng việc công bố án lệ điển hình, thúc đẩy tiêu chuẩn hóa xử lý tranh chấp mạng.

Hiệu quả bằng con số cụ thể

Theo báo cáo của Tòa án Nhân dân Tối cao, chỉ tính riêng đến năm 2024, ba tòa án Internet đã xử lý hơn 300.000 vụ án liên quan đến hợp đồng điện tử, bản quyền kỹ thuật số và gian lận thương mại, tranh chấp thương mại. Khoảng 95% vụ việc được giải quyết hoàn toàn trực tuyến, và thời gian trung bình cho mỗi vụ chỉ khoảng 45 phút, giảm hơn 80% so với thủ tục truyền thống.

Hiệu quả và tầm ảnh hưởng

Nhờ hệ thống kết nối toàn quốc và cơ chế “một cửa - đa kênh” cùng năng lực công nghệ, Trung Quốc đã xây dựng hệ sinh thái ODR lớn nhất thế giới, vượt xa eBay, Amazon hay các hệ thống ODR của EU về quy mô người dùng và khối lượng vụ việc. Cơ chế này không chỉ giúp giảm tải cho hệ thống tòa án truyền thống, mà còn tăng niềm tin pháp lý của người tiêu dùng đối với thương mại điện tử - yếu tố vốn là “tử huyệt” ở nhiều nền kinh tế đang phát triển. Đặc biệt, khi hơn 70% tranh chấp trong thương mại điện tử có giá trị dưới 1.000 USD, việc cung cấp công cụ pháp lý nhanh, chi phí thấp và dễ tiếp cận là bước tiến quan trọng trong dân chủ hóa công lý.

Dù được ca ngợi như biểu tượng của “tư pháp số”, cơ chế này cũng đối mặt với nhiều câu hỏi học thuật và thực tiễn. Đầu tiên là vấn đề minh bạch và công bằng: khi dữ liệu chứng cứ chủ yếu nằm trong tay các nền tảng thương mại điện tử, tòa án cần có quyền truy cập nhưng vẫn bảo đảm tính độc lập. Tiếp đến là câu hỏi về bảo mật thông tin cá nhân: lượng dữ liệu khổng lồ trong quá trình hòa giải và xét xử đặt ra yêu cầu nghiêm ngặt về mã hóa và quyền riêng tư. Thứ ba là giới hạn của AI và công nghệ: việc sử dụng AI trong hỗ trợ xét xử đòi hỏi cơ chế giám sát, tránh tình trạng “tư pháp thuật toán” thiếu nhân tính.

Để khắc phục, Trung Quốc đang hoàn thiện quy định về chứng cứ điện tử, tiêu chuẩn bảo mật, và phân cấp thẩm quyền cho tòa Internet, theo đó hệ thống này chỉ tập trung xử lý các vụ việc điển hình của kinh tế số, trong khi các vụ phức tạp hoặc tranh chấp xuyên biên giới vẫn thuộc thẩm quyền tòa truyền thống.

Quỳnh Vũ