Thẩm phán Phan Sỹ Hùng, TAND Khu vực 1 (TP HCM): Công nghệ thay đổi toàn diện phương thức làm việc trong hoạt động xét xử

Tại Hội nghị chuyên đề “Thực tiễn chuyển đổi số (CĐS) trong vận hành tố tụng tại Tòa án” vừa diễn ra, ông Phan Sỹ Hùng, Thẩm phán TAND khu vực (KV) 1 TP HCM đã chia sẻ những bước tiến nổi bật khi số hóa các khâu trong hoạt động xét xử.

Theo ông Hùng, thay đổi đầu tiên tư duy điều hành phiên tòa. Mối tương tác giữa thẩm phán, luật sư (LS) và kiểm sát viên đã chuyển từ tính hình thức sang đối thoại thực chất, lấy tranh tụng làm trung tâm. LS và đương sự giờ đây được quyền hỏi trước, chủ động dẫn chứng, trong khi thẩm phán chỉ đặt câu hỏi cuối cùng để làm rõ điểm mấu chốt.

“Một phiên tòa sẽ rất trầm lắng nếu LS chỉ đọc bản bào chữa. Tòa án hiện đại phải là nơi mọi bên được tranh luận công khai, thẳng thắn và tôn trọng lẫn nhau. Khi LS phát huy quyền tranh tụng, không khí phiên tòa trở nên sinh động, rõ ràng hơn và kết quả xét xử cũng thuyết phục hơn. Đây chính là bước chuyển từ tư duy xét hỏi sang tư duy tranh luận”, ông Hùng nói.

Với ứng dụng công nghệ số trong quá trình xét xử, trước đây việc đọc và nghiên cứu tài liệu tại tòa mất nhiều thời gian; một chứng cứ giấy phải được truyền tay giữa các bên, khiến phiên tòa bị gián đoạn. Nay nhờ hệ thống trình chiếu chứng cứ điện tử, tất cả tài liệu, hình ảnh, video, âm thanh đều được hiển thị đồng thời trên màn hình lớn, giúp tất cả cùng nhìn thấy, cùng tranh luận.

Có những phiên xử, việc sử dụng công nghệ trình chiếu đã giúp rút ngắn thời gian xét xử gần 40%. Thay vì dừng lại để các bên đọc hồ sơ, thẩm phán chỉ cần bấm hiển thị tài liệu, phóng to nội dung; LS có thể đối chiếu trực tiếp giữa hai văn bản ngay tại tòa. “Trước đây, chỉ 1 người đọc chứng cứ đã mất 5 phút, nay tất cả đều thấy trong vài giây”, ông Hùng nói.

Công nghệ còn cho phép so sánh song song hai bản tài liệu, đánh dấu nội dung khác biệt bằng bút điện tử, phục vụ đối chất trực quan. Khi một bên xuất trình chứng cứ mới, thư ký có thể lập tức cập nhật lên hệ thống, hiển thị công khai; vừa tiết kiệm thời gian, bảo đảm nguyên tắc tranh tụng công bằng và minh bạch, đúng tinh thần cải cách tư pháp.

Một điểm đáng chú ý khác là tính bảo mật của hệ thống. Màn hình thao tác của chủ tọa hoàn toàn tách biệt với màn hình hiển thị chung. Không ai ngoài HĐXX biết trước nội dung sẽ trình chiếu. Thẩm phán có thể chọn thời điểm công khai từng đoạn chứng cứ, kiểm soát luồng thông tin và bảo vệ bí mật hồ sơ. Đây chính là cơ chế an toàn kỹ thuật, giúp công khai nhưng vẫn kiểm soát, minh bạch nhưng không lộ lọt.

Cùng với việc số hóa hồ sơ, hệ thống trí tuệ nhân tạo (AI) hỗ trợ phân tích dữ liệu tố tụng đang được thí điểm tại TAND KV 1. Với hàng nghìn vụ án mỗi năm và khối lượng hồ sơ lớn, AI giúp thẩm phán tra cứu nhanh, tìm kiếm văn bản, trích dẫn điều luật, tự động tổng hợp nội dung chính. Chỉ với một lệnh thoại đơn giản như “tìm hợp đồng số 1015” hoặc “thống kê khối lượng ma túy trong vụ án”, AI có thể hiển thị kết quả tức thì.

Hệ thống này vận hành hoàn toàn trong mạng nội bộ khép kín, không kết nối internet, bảo đảm an toàn dữ liệu. AI được huấn luyện trên bộ hồ sơ cụ thể, không gửi thông tin ra bên ngoài. Ông Hùng nhấn mạnh: “AI không thay thế con người; chỉ giúp thẩm phán làm việc nhanh hơn, đọc thông minh hơn và quyết định chính xác hơn”.

Định danh điện tử và tài khoản công dân tư pháp cũng đang được triển khai để người dân có thể nộp đơn, thanh toán án phí và theo dõi tiến độ vụ việc ngay tại nhà. Khi đăng nhập bằng sinh trắc học (nhận diện khuôn mặt, vân tay hoặc CCCD gắn chip), công dân có thể truy cập hồ sơ, nhận văn bản, thậm chí tham gia xét xử trực tuyến ở những vụ án đủ điều kiện. Mọi thao tác đều được lưu vết, đáp ứng tính hợp pháp và minh bạch.

Theo ông Hùng, với khối lượng dữ liệu ngày càng lớn, việc áp dụng AI và số hóa là bước đi không thể đảo ngược: “Một bộ hồ sơ hình sự có thể dày hàng mét, nếu không có công nghệ đọc và tổng hợp tự động, thẩm phán khó có thể xử lý kịp thời”.

Từ thực tiễn triển khai tại TAND KV 1, ông Hùng cho rằng CĐS trong tố tụng không chỉ là ứng dụng công nghệ, mà là thay đổi toàn diện phương thức làm việc. Mỗi thẩm phán, thư ký, kiểm sát viên, LS đều phải thích ứng với quy trình mới: Làm việc trên dữ liệu điện tử, chuẩn bị hồ sơ số, rèn luyện kỹ năng tranh tụng trực tuyến. “Thói quen cầm tập hồ sơ giấy sẽ dần được thay bằng thao tác số. Ai chậm thích nghi sẽ bị bỏ lại”, ông Hùng nói.

Theo Thẩm phán Hùng, thực tế cho thấy, các phiên tòa điện tử đã mang lại hiệu quả rõ rệt: thời gian xét xử rút ngắn, tỷ lệ hoãn tòa giảm, người dân dễ dàng theo dõi và tra cứu hồ sơ. Việc lưu trữ hồ sơ điện tử giúp giảm tải văn phòng, tiết kiệm chi phí, nâng cao khả năng truy xuất dữ liệu phục vụ giám đốc thẩm, tái thẩm sau này. Đó là những bước tiến cụ thể hướng đến mục tiêu “tòa án không giấy - công lý không khoảng cách”.

Mộc Đức