Lên lớp tại di sản

Một ngày cuối năm 2024, chúng tôi tham dự một buổi học nội khóa tại Đại Nội, do thầy giáo dạy môn lịch sử Ngô Hoàng Long, Trường THPT Hai Bà Trưng đảm trách. Tưởng chỉ là một “cuộc dạo chơi”, nhưng chúng tôi thật sự bất ngờ về “lớp học không tường” vào buổi sáng hôm đó. Học sinh được chia thành 4 nhóm tập trung ở điện Thái Hòa, điện Kiến Trung, Cửu đỉnh và Duyệt Thị Đường để hiểu thêm nội dung liên quan đến bài học. Những bản đúc nổi trên Cửu đỉnh vừa được UNESCO ghi danh là Di sản Tư liệu thế giới vào năm 2024. Các điện Thái Hòa, Kiến Trung hay Nhà hát Duyệt đường là những kiệt tác kiến trúc tuyệt vời. Và, những gì các em đọc trong sách giáo khoa đã trở nên sống động hơn khi được trực tiếp "tai nghe, mắt thấy, tay sờ hiện vật".

Từ dữ liệu trong sách giáo khoa, các cô cậu học trò trố mắt trầm trồ khi được đặt chân vào Đại Nội Huế để khám phá, trải nghiệm về Triều Nguyễn. Nhẹ nhàng và vui vẻ với học trò, thầy Long dẫn dắt câu chuyện bằng cách đặt câu hỏi: “Nhà Nguyễn có những thành tựu tiêu biểu nào về kiến trúc, điêu khắc, mỹ thuật và âm nhạc?". Lớp học rộn ràng hẳn lên khi học sinh ở các nhóm đã được quan sát thực tế, nghe thuyết minh viên diễn giải để chứng thực về những điều mình đã đọc, đã nghe. Với bút xạ và giấy A0, các em làm việc nhóm và trình bày những hiểu biết về nghệ thuật kiến trúc thời Nguyễn. Thầy Long vừa bổ sung thêm kiến thức cho học trò, vừa giải đáp thắc mắc của các em về những hình ảnh trong Đại Nội liên quan đến đặc điểm nghệ thuật thời Nguyễn. Điều này không chỉ giúp học sinh tiếp thu kiến thức tự nhiên, mà còn làm tăng khả năng tư duy phản biện và khả năng diễn đạt. Kiến thức lịch sử thẩm thấu hơn vào tâm trí của các em.

Hoạt động học tập tại các di tích lịch sử, di sản văn hóa hay bảo tàng đang mang lại “luồng gió mới” cho cách tiếp cận lịch sử. Thế nên, khi được tham gia lớp học nội khóa, ngoại khóa tại các di tích lịch sử, học sinh đã sẵn sàng chuẩn bị kiến thức để được trải nghiệm. “Trước đây, em chưa hiểu tường tận về lịch sử các vị vua Triều Nguyễn khi chưa được trang bị những kiến thức cơ bản. Còn bây giờ, học lịch sử bằng di sản giúp bài học sinh động, em hiểu sâu sắc hơn về lịch sử, văn hóa địa phương. Khơi dậy trong em niềm tự hào dân tộc”, Hoàng Bảo Trân, học sinh Trường THPT Hai Bà Trưng bộc bạch.

“Lên lớp” ngay tại di sản được Trường THPT Hai Bà Trưng thực hiện thí điểm. Tất nhiên, hình thức này đòi hỏi giáo viên phải nghiên cứu có sáng tạo để xây dựng được những giáo án mở. Trong đó, quan trọng là lựa chọn những bài học có nội dung liên quan đến di sản, giúp học sinh hứng thú hơn với những kiến thức trong sách giáo khoa một cách trực quan sinh động. Thầy giáo Ngô Hoàng Long chia sẻ: Chúng tôi phải xây dựng kế hoạch bài dạy theo kiểu dạy tại thực địa và luôn có các phương án vận dụng linh hoạt để khi tổ chức lớp học ngoài trời, khai thác triệt để tính trực quan sinh động của di tích và sự năng năng động, chủ động, sáng tạo của học sinh. Cái hay ở lớp học nội khóa theo hình thức này là phát triển năng lực tự học trước, trong và sau bài học của các em.

Tại Huế, những tiết học thực địa ở các di tích như Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, cung An Định trở thành cơ hội để học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức mà còn cảm nhận sống động về văn hóa lịch sử. Với các em học sinh, quần thể Tư Lăng (lăng vua Đồng Khánh) cũng hấp dẫn không kém, khi các bạn được ngắm nhìn những tuyệt tác tranh khảm sứ đắp nổi trên bi đình lăng Kiên Thái Vương - những bức tranh mô tả 24 điển tích trong Nhị thập tứ hiếu và hiểu được thông điệp sâu sắc về ý nghĩa chữ “Hiếu”. Thay vì học thuộc lòng những con số hay sự kiện, các em được "sống" trong câu chuyện lịch sử, trực tiếp nhìn thấy, chạm vào những giá trị di sản.

Nhiều phụ huynh đánh giá cao phương pháp giáo dục nội khóa theo hình thức này, mà hiệu quả thấy rõ được là cách học thực tế, hiệu quả, giúp học sinh nhớ lâu và yêu thích môn lịch sử. “Trước đây, việc học sử thường bị xem là nhàm chán, nặng lý thuyết, số liệu khô khan. Giờ đây, những chuyến đi thực tế đến các di tích, bảo tàng giúp học sinh không chỉ hiểu rõ hơn về lịch sử Việt Nam, mà còn kết nối cảm xúc với những giá trị văn hóa mà các thế hệ trước để lại”, chị Nguyễn Thị Thu Trang, có con đang theo học Trường THCS Nguyễn Chí Diễu chia sẻ.

Một điểm nhấn của chương trình giáo dục di sản tại Huế chính là sự tinh tế trong việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm. Hoàng Bảo Trân kể về “thành quả" thu được sau buổi học ở di sản: Em biết thêm về những điểm mới của nghệ thuật thời Nguyễn. Chẳng hạn, nghệ thuật khảm sành sứ và Nhã nhạc Cung đình Huế. Biểu tượng “cá hóa rồng” được đắp nồi bằng sành sứ là chủ đề trang trí phổ biến trên các công trình kiến trung cung đình, hoặc các công trình kiến trúc tôn giáo và tín ngưỡng dân gian. Bảo Trân bước đầu đã vận dụng kiến thức lịch sử để nhận biết về xu hướng bảo tồn, phát huy các giá trị nghệ thuật truyền thống Việt Nam, giá trị di sản văn hóa Huế.

Huế đang có một hệ thống di tích đồ sộ, bao gồm Quần thể di tích Cố đô Huế, lăng tẩm của các vua Triều Nguyễn, các di tích tôn giáo và những công trình kiến trúc đặc sắc khác. Huế cũng đang sở hữu và đồng sở hữu 8 di sản văn hóa vật thể, phi vật thể, tư liệu… được UNESCO vinh danh. Cùng với đó là 14 di tích quốc gia, cấp tỉnh và hàng chục nghìn tư liệu, hiện vật đang được Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế quản lý. Di tích dù được hay chưa được xếp hạng đều có giá trị và được xem như kho sử liệu vô giá. Đây là một lợi thế lớn trong việc giáo dục di sản cho học sinh, giúp các em không chỉ học lịch sử mà còn hiểu sâu về văn hóa dân tộc, lan tỏa tình yêu văn hóa di sản trong học đường.

Chương trình giáo dục di sản văn hóa tại Huế hiện đang được triển khai với sự hợp tác giữa Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế và Sở Giáo dục và Đào tạo. Năm 2019, Trung tâm và Sở đã ký kết một chương trình hợp tác mang tên “Giáo dục di sản văn hóa Huế”. Năm 2022, Trung tâm và Phòng GD&ĐT TP. Huế ký kết biên bản ghi nhớ hợp tác về triển khai “Chương trình Giáo dục di sản - văn hóa - nghệ thuật” trong các trường học trên địa bàn thành phố (2022-2027).

Ông Hoàng Việt Trung, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, chia sẻ: Đơn vị đang hoàn thiện chương trình giáo dục di sản với mục tiêu truyền tải thông tin bổ ích, hấp dẫn, giúp học sinh khám phá di sản một cách nhẹ nhàng, thú vị mà không cảm thấy nhàm chán, “nặng” về nội dung. Để phù hợp với độ tuổi và các cấp học của học sinh, Chương trình giáo dục di sản được xây dựng bài bản, kết hợp tham quan thực tế với các hoạt động trải nghiệm độc đáo như trò chơi cung đình (xăm hường, bài vụ, thả thơ, đầu hồ), trò chơi dân gian, cùng các hoạt động nghệ thuật đặc sắc, như: Nhã nhạc, múa cung đình, và ca Huế. Học sinh còn được khám phá di sản phi vật thể cung đình qua xem lễ đổi gác tại Ngọ Môn, tương tác với các nghệ nhân, nghệ sĩ… Những hoạt động này giúp các em tiếp cận, lưu giữ và khơi gợi niềm đam mê với lịch sử của ông cha, cũng như cảm nhận sự tinh tế trong văn hóa Huế. Đặc biệt, học sinh được miễn phí tham quan các di tích như Đại Nội Huế, lăng tẩm các vua Triều Nguyễn, cung An Định, lầu Tàng Thơ, và Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế

Bà Dương Nữ Hoài Hương, Phụ trách tổ Giáo dục Di sản, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, thông tin: Trung tâm xây dựng 9 chương trình giáo dục di sản với 9 chủ đề phù hợp cho trẻ mầm non và học sinh tiểu học, THCS; xây dựng ngân hàng 450 câu hỏi “Hỏi đáp di sản”, ứng dụng công nghệ trong quá trình giảng dạy. Đặc biệt, với sự hợp tác từ chuyên gia bảo tồn di sản văn hóa Đức, 6 chương trình giáo dục di sản dành riêng cho học sinh và sinh viên đã ra đời.

Từ chương trình giáo dục di sản, năm học 2022 - 2023, Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế tiếp đón hơn 25.000 học sinh và giáo viên tham gia. Năm học 2023 - 2024, Trung tâm thu hút hơn 32.000 học sinh và giáo viên. Ngoài ra, Trung tâm đã đón tiếp hàng năm khoảng 29.000 học sinh và giáo viên trên địa bàn tỉnh đến tham quan, học tập tại các điểm di tích Huế theo chương trình ngoại khóa của nhà trường.

Từ tháng 10/2024 – 5/2025, Trung tâm triển khai chương trình giáo dục di sản – văn hóa – nghệ thuật trong trường học với nhiều chủ đề khác nhau. Hoạt động này không chỉ truyền tải kiến thức về lịch sử, văn hóa, nghệ thuật, quá trình bảo tồn các di sản mà còn khơi dậy tình yêu di sản và lòng tự hào dân tộc trong thế hệ trẻ. Theo ông Hoàng Việt Trung, trong tương lai, chương trình sẽ mở rộng dưới nhiều hình thức như Trại hè di sản, mở các lớp học chuyên sâu, chất lượng; đồng thời, tạo lập giáo trình và bài giảng phù hợp với từng cấp học nhằm lan tỏa giá trị di sản Huế đến với cộng đồng, nhất là thế hệ trẻ.

Trải qua bao thăng trầm lịch sử, vùng đất này còn lại rất nhiều công trình kiến trúc, di tích lịch sử, làng nghề thủ công… tất cả đều là nguồn tư liệu sinh động khi giáo dục chương trình địa phương phân môn lịch sử. Tuy nhiên, hoạt động giáo dục di sản cho học sinh trong một số nhà trường hiện nay vẫn có những bất cập như chưa khai thác sâu nội dung giáo dục di sản giữa các bộ môn, chưa thống nhất trong vận dụng tiến trình sư phạm của bài giảng sử dụng trong dạy học dẫn đến việc áp dụng còn khiêng cưỡng, chưa thực sự hiệu quả, giáo viên chưa được tập huấn theo nhu cầu và ít được cung cấp tài liệu đầy đủ về di sản nói chung và di sản địa phương Thừa Thiên Huế nói riêng.

Theo thầy giáo Ngô Hoàng Long, để hoạt động này có hiệu quả tốt nhất, cần phải xác định địa điểm di tích, địa danh phù hợp với điều kiện của nhà trường và hoàn cảnh của học sinh. Ngoài ra, phải cân đối thời gian sao cho hợp lý, phải trang bị kiến thức cho học sinh về điểm đến cũng như đặt mục đích, yêu cầu cho học sinh cần đạt được sau chuyến đi....Việc sử dụng di sản trong dạy học cũng cần gắn với đổi mới phương pháp kiểm tra, đánh giá học sinh. Giáo viên có thể thiết kế các bài tập sáng tạo cho học sinh như yêu cầu đóng vai nhân vật lịch sử hoặc thực hiện các dự án sáng tạo dựa trên những gì đã học được từ tiết học tại di sản"

Hoạt động giáo dục di sản chỉ thực sự hiệu quả khi có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên. Ngành văn hóa cần hỗ trợ ngành giáo dục trong việc cung cấp tài liệu, tập huấn giáo viên và tạo điều kiện để nhà trường tiếp cận di sản một cách dễ dàng. Phụ huynh cần đồng hành, ủng hộ hoạt động giáo dục ngoại khóa, không chỉ về mặt tài chính mà còn khuyến khích tinh thần học tập của con em mình.

Nụ cười vui vẻ của các em trong những tấm hình kỷ niệm chuyến thăm di sản Huế cùng bạn bè và thầy cô; những ánh nhìn chăm chú để hiểu câu chuyện được kể… Tất cả những điều đáng yêu ấy minh chứng rõ nhất cho sự khởi sắc của chương trình giáo dục di sản nói riêng và tiềm năng du lịch giáo dục tại Cố đô Huế nói chung. Đây cũng là động lực để đội ngũ xây dựng chương trình giáo dục di sản ngày càng hoàn thiện, phát triển với mong muốn mang chương trình ý nghĩa này đến với thật nhiều học sinh ở các lứa tuổi trên mọi miền đất nước.