Nghề dệt choàng - Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia

Bà Nguyễn Thị Mèn ngụ xã Long Khánh A, huyện Hồng Ngự (Đồng Tháp) có hơn 40 năm theo nghề dệt choàng.

Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch vừa quyết định đưa nghề dệt khăn rằn vào danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia.

Làng nghề trăm tuổi ở vùng cù lao

Long Khánh A là xã cù lao, nằm giữa sông Tiền. Các cụ cao niên ở xã kể lại rằng, tại vùng đất cù lao này, vào những năm đầu thế kỷ XX hình thành và phát triển nghề thủ công truyền thống nổi tiếng là trồng dâu, nuôi tằm và dệt lụa. Không lâu sau đó, sản phẩm vải công nghiệp phát triển mạnh với ưu điểm giá rẻ, chất lượng tốt và màu sắc đa dạng, phù hợp với nhiều đối tượng nên thắng thế so với vải lụa truyền thống. Từ đó, những người làm nghề dệt lụa không mặn mà theo đuổi và dần dần chuyển sang các nghề khác phù hợp với nhu cầu của xã hội, trong đó có nghề dệt choàng. Người có công lớn trong việc hình thành, phát triển nghề dệt choàng ở xã Long Khánh A là ông Nguyễn Văn Đúng và bà Lê Thị Muội.

Bà Nguyễn Thị Mèn (63 tuổi) ngụ xã Long Khánh A, huyện Hồng Ngự có hơn 40 năm theo nghề dệt choàng cho biết, công cụ làm nghề cần thiết phải có là bàn dệt (khung dệt) và nguyên liệu chính là chỉ. Để tạo ra một sản phẩm hoàn chỉnh, người thợ phải thực hiện nhiều công đoạn như xả - nhuộm - hồ chỉ, mắc khung cửi và dệt. Lúc đầu, chiếc khăn choàng sản xuất hoàn toàn thủ công chỉ có hai màu đen - trắng hoặc nâu - trắng, đan chéo nhau tạo thành những ô vuông.

Chiếc khăn hình chữ nhật, dài 120 cm, rộng từ 40 - 50 cm. Tuy bình dị, đơn giản nhưng chiếc khăn rằn có rất nhiều công dụng như dùng để choàng cổ, quấn đầu, lau mồ hôi, thắt lưng, đựng lương thực khi đi đường, làm võng cho trẻ em… Điều đặc biệt là dùng càng lâu thì vải càng mềm, khả năng thấm nước càng tốt.

Năm 1998, điện lưới quốc gia đến với người dân ở vùng cù lao Long Khánh A, đây được xem là bước ngoặc lớn đối với làng nghề. Người dân đã mua và sử dụng khung dệt chạy bằng mô tơ điện. Hiện tại, nghề dệt choàng đã ứng dụng thành tựu khoa học kỹ thuật, máy móc vào sản xuất hơn 80% các công đoạn thực hiện, nâng cao năng suất, tăng giá trị sản phẩm, tăng sức cạnh tranh. Tuy vậy, hiện nay làng dệt choàng Long Khánh A vẫn duy trì một số khung dệt thực hiện bằng thủ công để phục vụ cho hoạt động du lịch, tham quan trải nghiệm.

Mắc khung cửi - một trong những công đoạn khó của nghề dệt choàng.

Theo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Đồng Tháp, không đơn thuần chỉ gìn giữ trong mình bản sắc văn hóa cư dân miền sông nước, khăn rằn còn ăn sâu vào đời sống sinh hoạt, lao động đời thường của cư dân. Chiếc khăn rằn cùng chiếc áo bà ba đã trở thành hình ảnh gần gũi với mọi người như là biểu tượng cho người phụ nữ Đồng bằng sông Cửu Long cần cù, chịu thương, chịu khó. Năm 2014, sản phẩm khăn choàng của làng nghề Long Khánh A đã được UBND tỉnh công nhận là sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu cấp tỉnh.

Dù trải qua nhiều thăng trầm nhưng nghề dệt choàng ở xã Long Khánh A vẫn duy trì cho đến nay. Hiện tại, làng nghề dệt choàng Long Khánh A có 60 hộ làm nghề, 142 khung dệt, tạo việc làm cho hơn 300 lao động địa phương. Tùy theo số lượng sản phẩm làm ra nhiều hay ít mà trung bình mỗi lao động có thể kiếm được từ 200 - 250 ngàn đồng/ngày. Hàng năm, làng nghề sản xuất và cung ứng cho thị trường hơn 5,1 triệu chiếc khăn choàng các loại. Mỗi sản phẩm khăn choàng cổ có giá bán từ 50.000 đồng đến 160.000 đồng, tùy thuộc vào chủng loại, màu sắc, kích cỡ.

Giữ gìn và phát triển làng nghề

Tiếp nối nghề dệt choàng từ mẹ, ông Dương Văn Lực ngụ xã Long Khánh A, huyện Hồng Ngự đã có thâm niên 40 theo nghề. “Nghề dệt choàng đã giúp gia đình tôi có thu nhập, nuôi các con học hành thành đạt. Nghe tin nghề vinh dự được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa vào danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia, tôi rất phấn khởi, tự hào và mong ước làng nghề ngày càng phát triển hơn. Tôi cũng lớn tuổi rồi, sẽ truyền nghề lại cho con cháu để giữ gìn nghề truyền thống của địa phương”, ông Lực chia sẻ.

Đứng trước những thách thức về khả năng tồn tại của làng nghề hơn 100 năm tuổi, nhiều người dân nơi đây đã không ngừng cải tiến, sáng tạo và kết hợp giữa các yếu tố truyền thống, hiện đại tạo ra những sản phẩm phù hợp với nhu cầu thị trường. Chiếc khăn rằn không chỉ có màu đen, màu nâu mà còn thêu trên đó những hình ảnh đặc trưng của Đồng Tháp (hoa sen, sếu đầu đỏ…). Cùng với sản phẩm truyền thống là khăn choàng, làng nghề còn đa dạng hóa các sản phẩm từ nguyên liệu khăn choàng như áo sơ mi, áo dài, túi xách, mũ, cà vạt… Chiếc khăn choàng vừa là sản phẩm phục vụ cho sinh hoạt hằng ngày của người dân, vừa là sản phẩm quà tặng du lịch đặc trưng của huyện Hồng Ngự nói riêng và tỉnh Đồng Tháp nói chung.

Năm 2015, xã Long Khánh A đã thành lập Hợp tác xã dệt choàng Long Khánh với 12 thành viên. Giám đốc Hợp tác xã Phạm Thanh An cho hay, nhờ sử dụng khung dệt máy nên số lượng sản phẩm làm ra tăng gấp 4 - 5 lần so với dệt thủ công. Trung bình mỗi năm, hợp tác xã sản xuất từ 1,5 - 2 triệu chiếc khăn choàng và sản phẩm từ khăn choàng. Hiện nay, nhờ đa dạng hóa mẫu mã nên sản phẩm của hợp tác xã đang hút hàng, tiêu thụ mạnh ở các tỉnh khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, Thành phố Hồ Chí Minh và Campuchia.

Anh Phạm Thanh An trú tại xã Long Khánh A, huyện Hồng Ngự xếp những chiếc khăn choàng, chuẩn bị mang đi tiêu thụ.

Phó Chủ tịch UBND xã Long Khánh A Trương Thị Thu Thạnh cho biết, lúc đầu, bà con ở làng nghề dệt choàng bằng phương pháp thủ công, sản phẩm chỉ là khăn choàng cổ. Về sau, được địa phương tạo điều kiện tiếp cận nguồn vốn vay ưu đãi, nhiều hộ đã đầu tư máy dệt giúp tăng năng suất lao động và đa dạng hóa sản phẩm nên nâng cao thu nhập. Để giữ gìn và phát triển nghề dệt choàng, xã tiếp tục khuyến khích các hộ sản xuất tham gia hội chợ, triển lãm trong và ngoài tỉnh nhằm quảng bá khăn choàng và hình ảnh làng nghề; đầu tư thiết bị, công nghệ hiện đại nhằm sản xuất ra những sản phẩm mới đáp ứng nhu cầu thị trường.

Bên cạnh đó, chính quyền địa phương quan tâm hỗ trợ công tác xúc tiến thương mại, mở rộng thị trường, tìm đầu ra cho sản phẩm làng nghề; xây dựng nhãn mác, thương hiệu; tổ chức các hội nghị với doanh nghiệp để ký kết hợp đồng cung cấp nguyên liệu và bao tiêu sản phẩm; tiếp tục hỗ trợ các hộ sản xuất về vốn vay ưu đãi; đồng thời phát triển làng nghề gắn với phát triển du lịch (tắm cồn Long Khánh, tham quan nhà cổ và vườn cây ăn quả); tuyên truyền, vận động các hộ sản xuất chấp hành nghiêm những quy định pháp luật, nhất là trong việc bảo vệ môi trường.

Bài và ảnh: Nhựt An (TTXVN)