Người giữ hồn Then Quan Hạ

Thanh âm ngọt ngào

Những âm thanh ngọt ngào đưa chúng tôi đến ngôi nhà sàn của bà Trần Thị Yên thành viên CLB, cũng là điểm sinh hoạt của CLB hát Then - đàn Tính cội nguồn. Các thành viên CLB đang say sưa luyện tập, chơi đàn, hát những làn điệu Then cổ và mới chuẩn bị cho buổi giao lưu văn nghệ chào xuân của xã sắp tới. Chị Hiền, Chủ nhiệm CLB niềm nở nụ cười rồi đưa cây đàn tính lên tay, so dây, chỉnh vặn một lúc cho tròn tiếng, nhẹ nhàng cất lên những lời hát Then: “Bản noọng tỏn vằn xuân mùa mới/Vui đầy mùa bắp khẩu têm sang/Vui phong trào đảm đang bản noọng/Hết kin đảy tốc còn bản cần... (Bản em đón ngày xuân mùa mới/Vui được mùa ngô lúa đầy sân/Vui phong trào đảm đang bản em/Làm ăn được vui trước bản người...”.

Chị Hiền kể, từ khi còn nhỏ được ông ngoại và mẹ đẻ là bà Hoàng Thị Vui, dạy hát làn điệu Then, cách chơi đàn Tính. Năm 15 - 16 tuổi chị được mẹ cho đi hát giao lưu trong các lễ hội như: Hội xuống đồng, mừng cơm mới, cùng các hoạt động văn hóa của đồng bào dân tộc Tày bên dòng sông Phó Đáy. Thế là, những câu hát Then, tiếng đàn Tính ngấm dần trong chị từ lúc nào không hay. Trong ký ức chị Hiền giờ vẫn nhớ như in những bài then rộn rã hòa cùng tiếng đàn tính, từ sáng sớm đến khuya với bao hân hoan, say đắm lòng người.

CLB hát Then - đàn Tính cội nguồn thôn Quan Hạ, xã Trung Yên (Sơn Dương) biểu diễn tại khu di tích Chủ tịch
Tôn Đức Thắng và Nhà lưu niệm Ban Thường trực Quốc hội.

Tốt nghiệp THPT, năm 2011, chị đi học lớp Trung cấp nấu ăn tại Hà Nội, song chị luôn nung nấu một tình yêu tha thiết với truyền thống văn hóa dân tộc mình. Chị ước mơ phải thành lập được CLB hát Then - đàn Tính để gìn giữ và bảo tồn giá trị nghệ thuật then trong đời sống của người dân. Thế là cứ đến ngày Chủ nhật được nghỉ học chị lại cùng chiếc xe máy Honda Dream vượt gần 100 km lên nhà nghệ nhân Chu Thạch ở xã Hà Lang và Hà Thuấn ở xã Tân An (Chiêm Hóa) học hát Then - đàn Tính. Chị được các nghệ nhân dạy cho từng tiếng luyến láy của câu hát “ới la” rồi đến sử dụng cây đàn Tính.

Chị Hiền nói, các nghệ nhân nhắc nhở chị “một người hát Then giỏi phải kết hợp được 3 yếu tố, miệng hát, tay gảy đàn tính và xóc nhạc theo từng câu hát, thì mới tạo nên giai điệu du dương, thầm thì như tiếng suối gọi”. Vốn có tố chất nên chị học rất nhanh. Chị vừa học qua các nghệ nhân, lại vừa miệt mài lặn lội đến cả những bản làng nơi có đồng bào dân tộc Tày sinh sống để tìm hiểu và ghi chép cẩn thận những điệu Then cổ. Khi xuống trường có thời gian rảnh chị lại lật từng trang sổ để đọc và viết, sắp xếp cho hoàn chỉnh.

Chi Hiền suy nghĩ, vốn văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Tày nơi đây như mạch nguồn con suối, chảy qua từng gốc cây, khe đá không bao giờ cạn. Vì vậy năm 2018, chị cùng với những người yêu thích hát Then đã thành lập CLB hát Then - đàn Tính cội nguồn.

Truyền “lửa” đam mê

Ngôi nhà nhỏ của bà Trần Thị Yên từ lâu đã trở thành địa chỉ sinh hoạt của CLB. Hiện nay, CLB hiện có 20 thành viên, độ tuổi từ 6 - 70 tuổi có chung niềm đam mê với tình yêu văn hóa dân tộc Tày. Để phát triển CLB, ngay từ những ngày đầu thành lập, Chị Hiền cùng ban chủ nhiệm CLB thường xuyên liên hệ với các nghệ nhân có tiếng trong thôn để học tập thêm kinh nghiệm. Từ những lần đi học hỏi, rất nhiều thành viên ban đầu chưa biết đàn, hát thì nay đã trở thành những thành viên “chắc tay đàn, ngọt giọng hát”, phục vụ hiệu quả cho hoạt động văn hóa, văn nghệ tại cơ sở.

Là người gắn bó với CLB ngay từ khi mới thành lập, đều đặn cứ chiều thứ 7 và tối chủ nhật bà Mà Thị Lệ lại đạp xe đến sinh hoạt chung. Bà Lệ cho biết, hát Then là món ăn tinh thần không thể thiếu và là linh hồn trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng của đồng bào dân tộc Tày. Để hát Then và chơi đàn Tính thành thạo, người học phải có lòng kiên trì, đam mê, phải đúng âm, đúng với từng điệu Then. Vì vậy, mỗi khi tiếng đàn, tiếng hát cất lên người dân quê mình từ già đến trẻ đều yêu mến, luôn cảm thấy rất gần gũi, thân thiết.

Chị Đàm Thị Hiền chủ nhiệm CLB hát Then - đàn Tính cội nguồn thôn Quan Hạ, xã Trung Yên (Sơn Dương)
đang dạy con gái Bùi Đàm Mỹ Chi cách chơi đàn Tính.

Không chỉ nhiệt tình truyền dạy vốn văn hóa của đồng bào dân tộc mình, chị Hiền đang ngày đêm miệt mài truyền dạy câu hát Then, đàn tính cho cô con gái của mình là cháu Bùi Đàm Mỹ Chi. Chị Hiền cũng sưu tầm và sáng tác được hơn 100 làn điệu, bài hát mới. Nhìn cuốn sổ ghi chép ố vàng nhuốm màu thời gian, chúng tôi thấy được phần nào công sức và vốn liếng mà chị Hiền đã bỏ ra sưu tầm để truyền dạy lại cho con gái và mọi người.

Đặc biệt, năm 2019, chị Hiền cùng với các thành viên trong CLB đã mở lớp dạy hát Then - đàn Tính cho các em học sinh trường Tiểu học Tôn Đức Thắng và trường Tiểu học Tân Trào để truyền lại các giá trị văn hóa quý báu này. Em Ma Thị Hương, lớp 3A, Trường Tiểu học Tân Trào phấn khởi nói, đây là năm thứ 2 em theo học lớp hát Then, đàn Tính do các thành viên trong CLB hát Then - đàn Tính truyền dạy, em rất yêu thích. Dưới sự hướng dẫn nhiệt tình của mọi người, em đã học được từ cách luyến láy, đến cách đánh đàn tính sao cho thật hay. Đến bây giờ em đã biết hát được một số bài then cổ, then mới ca ngợi trường lớp, bạn bè,... Mỗi câu hát đều khuyên dạy chúng em biết yêu thương, sống chan hòa với nhau. Em rất vui và thêm yêu bản sắc văn hóa dân tộc mình.

Ngoài ra, chị cùng các thành viên còn tích cực sưu tầm, nghiên cứu sáng tác lời then mới trên nền then cổ để biểu diễn và thành công với nhiều tiết mục tham gia tại các cuộc giao lưu hát Then - đàn Tính trong và ngoài tỉnh, đạt được giải thưởng cao như: Liên hoan hát Then - đàn Tính tỉnh năm 2019, tổ chức tại huyện Lâm Bình, chị Hiền đã đạt giải nhì với bài hát Nhớ ơn đảng Bác Hồ; CLB đạt giải nhì toàn đoàn; CLB thường xuyên biểu diễn cho du khách tham quan tại Khu di tích Quốc gia đặc biệt Tân Trào...

Bóng chiều khuất núi, những câu hát, đàn tính “Ngọt ngào như tiếng suối ngàn reo/Ấm áp hơn muôn ngọn lửa hồng/Đậm đà hơn muôn ngàn lời ca/là tiếng đàn tính quê hương...” vang lên như minh chứng cho hồn Then của người Tày ở quê hương cách mạng.

Ghi chép: Minh Thủy