Những tín hiệu lạc quan

Nghệ sĩ Ưu tú, nhạc sĩ Krajăn Dick (Phường Lang Biang - Đà Lạt) từng chia sẻ cùng tôi: “Mỗi tộc người Tây Nguyên đều có bản sắc văn hóa riêng, chúng tôi luôn tự hào. Thế nhưng những nét đẹp ấy đang ngày càng mai một do ảnh hưởng của xã hội hiện đại. Công việc của chúng ta là cố làm chút gì đó để gìn giữ, trao truyền cho thế hệ mai sau những di sản văn hóa quý giá mà tổ tiên nhiều đời hình thành, sáng tạo.”

Những đôi chân trần, tiếng chiêng hòa quyện cùng ngọn lửa dưới chân núi Lang Biang - Đà Lạt

Những cô gái say mê múa hát dưới chân núi mẹ Lang Bian huyền thoại

Vũ điệu của người Cơ Ho

Nói là làm, hồi vừa rời nhiệm vụ Phó trưởng đoàn Nghệ thuật Lâm Đồng, Krajăn Dick trở về với buôn làng nơi chân núi Lang Biang cùng những người đồng tộc sưu tầm, ký âm, ký tự nhằm bảo tồn những bài chiêng, những điệu ca, truyện cổ. Anh cũng mang những giá trị đó đến với lớp trẻ cộng đồng, bằng những buổi biểu diễn, những cuộc giao lưu, trao đổi và cả lan tỏa qua mạng xã hội.

Nhạc sĩ Krajăn Dick hiền lành và khiêm tốn

Người cậu của Krajăn Dick ở buôn làng Lang Biang là nhạc sĩ Krajăn Plin cũng vậy. Quen biết anh hơn ba chục năm nay, chưa bao giờ tôi thấy người đàn ông Cơ Ho tràn đầy năng lượng này nguôi niềm khắc khoải với văn hóa tộc người. Anh lo lắng, bất an với những giá trị truyền thống đang có nguy cơ nhạt phai, dần rời bỏ cộng đồng. Anh cũng là người cố gắng từng chút một góp sức cùng mọi người níu giữ những gì còn có thể cứu vãn. Âm nhạc của Plin là thứ giai điệu chắt lọc từ thanh âm hồn cốt của núi rừng, là tiếng gọi tha thiết đồng bào trở về với cội nguồn văn hóa tộc người.

Hơn hai mươi năm trước, nhạc sĩ Krajan Plin cùng những người đồng tộc tâm huyết thành lập ban nhạc “Những người bạn Lang Biang” với khao khát được làm cái “bếp lửa” sưởi ấm những buôn làng dưới chân núi Mẹ bằng những giai điệu cất lên từ thanh âm của núi rừng sâu thẳm. Đó cũng chính là cái “tổ” ban đầu dưỡng nuôi trưởng thành những giọng hát như Liênghót Uyên Ly, Cil Glè, Panting Sally; rồi hai dì cháu cùng là ca sĩ Krajan Út, Cil Pơi từng lọt vào vòng chung kết Sao Mai.

Buôn làng Cơ Ho dưới chân núi Lang Biang - Đà Lạt

Đặc biệt, Krajăn Plin cũng là người thầy dạy dỗ và viết ca khúc “Lang Biang S’ning” (Nghĩ về Lang Biang) cho cô học trò Bonuer Trinh hát đã giúp nữ ca sĩ này đạt giải nhất Tiếng hát Truyền hình thành phố Hồ Chí Minh. Đến bây giờ, Plin vẫn từng ngày cặm cụi sưu tầm, ghi chép những câu luật tục, những lời hát dân ca mà tổ tiên truyền lại.

Với các tộc người thiểu số Tây Nguyên, bếp lửa trong mỗi mái nhà sàn hay dưới bóng cây nêu giữa sân buôn làng đã trở thành một biểu tượng của sự sống, lay thức mỗi trái tim về nguồn cội và tình cảm cố kết cộng đồng.

Đó là nơi giữ ấm bếp hồng, giữ mối dây kết nối thế hệ, là tâm huyết trao truyền những giá trị văn hóa của tổ tiên đến với con cháu mai sau. Trong những chuyến điền dã, tôi đã thấy, đã gặp, đã trò chuyện với rất nhiều những người “giữ lửa văn hóa” giữa buôn làng. Nhờ họ mà sợi dây kết nối cộng đồng bớt phần lơi lỏng; nhờ họ mà nhịp cồng chiêng, điệu dân ca vẫn ngân, bước chân vòng xoang vẫn rạo rực bên bếp lửa trong những mùa lễ hội; nhờ họ mà ngôn ngữ tộc người vẫn được lưu giữ để ông bà, cha mẹ vẫn có thể giao tiếp và kể cho con cháu nghe những câu chuyện từ ngày xửa ngày xưa. Để từ đó, nuôi dưỡng trong tâm hồn những người trẻ niềm tự hào, trao cho họ trách nhiệm bảo tồn và phát huy những di sản quý báu mà cha ông từng sáng tạo, đắp bồi.

Bên ánh lửa bập bùng trên sàn nhà, những người phụ nữ trong làng thay phiên nhau canh nồi nấu cơm rượu cần. Ảnh: Hồng Điệp – TTXVN

Ông K’Điệp là người có uy tín ở xã Di Linh (Lâm Đồng), nhưng mười mấy năm trước ông là đồng nghiệp của chúng tôi khi còn công tác ở Đài Phát thanh và Truyền hình Lâm Đồng cũ. Nghỉ hưu trở về sống với buôn làng Cơ Ho của mình nhưng K’Điệp chưa một ngày nghỉ ngơi việc làm người giữ và truyền lửa. Từng đi nhiều, tiếp xúc nhiều, ông càng hiểu hơn những vốn quý văn hóa tộc người, đặc biệt là tiếng nói, trang phục, các nghi lễ, lễ hội, dân ca, dân nhạc, dân vũ. Ông K’Điệp nói: “Lớp trẻ bây giờ lo làm kinh tế, ít quan tâm tới văn hóa. Nhiều cháu không thể giao tiếp được bằng tiếng nói của dân tộc mình, đồng dao, dân ca thì càng ít cháu biết…” Từ năm 2010, được mời tham gia biên soạn cuốn tài liệu “Dạy và học tiếng Cơ Ho”, ông K’Điệp đã dốc hết vốn liếng ngôn ngữ mà ông bà cho, những tinh túy mà ông có được trong những năm tháng trải nghiệm, sống và làm việc, với mong muốn gìn giữ và phát triển ngôn ngữ của dân tộc mình.

Gìn giữ văn hóa truyền thống. Ảnh: Thái Bana

Ông K’Điệp kể với chúng tôi về những lúc tỉ tê trò chuyện với các bậc cao niên trong các buôn làng Cơ Ho để nghe và ghi lại vô số câu chuyện từ kho tàng tri thức bản địa, rồi những buổi tham mưu với chính quyền và vận động đồng bào tham gia công tác bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa. Bởi tấm lòng đau đáu với tộc người, K’Điệp thường được mời nói chuyện về văn hóa truyền thống ở các trường học trong và ngoài xã. Ông coi việc được truyền ngọn lửa tình yêu và sự lan tỏa văn hóa truyền thống của dân tộc mình đến với mọi người, nhất là lớp trẻ, được họ lắng nghe, chia sẻ và trân trọng là điều hạnh phúc. Cũng ở xã Di Linh, già làng - nghệ nhân K’Tiếu, người đang giữ trọng trách chủ nhiệm Câu lạc bộ cồng chiêng của xã cũng là người hết sức nhiệt tâm trao truyền văn hóa.

Ông K’Điệp (ngoài cùng bên trái) tại một sự kiện văn hóa

Gian bếp của người Cơ Tu đỏ lửa nấu cơm tối

Gác bếp của các dân tộc miền núi thường treo các loại hạt giống

Dòng chảy thời gian tiếp nối, những tác động của đời sống hiện đại đang làm mờ phai dần những giá trị văn hóa cổ truyền. Bởi vậy, mỗi ý nghĩ, lời nói, việc làm góp phần níu giữ vốn quý tộc người đều đáng ghi nhận. Những già làng, trí thức, nghệ nhân ở Tây Nguyên luôn nhận trách nhiệm cao nhất, họ ngày đêm đau đáu với việc giữ gìn truyền thống.

Ở xã Đơn Dương, tôi đã thấy ông Ya Loan dắt tay từng cháu nhỏ vô lớp dạy tiếng nói của dân tộc Chu Ru; tôi đã thấy bà Ma Bio, bà Ma Tham hồi sinh những vũ điệu Tamya Ariya, T’rumpô, trống Pă ginăng hay kèn Lơkér bằng cách dạy cho con cháu của mình. Đi qua các buôn làng, tâm trạng vui khi được chứng kiến những hình ảnh đời thường giản dị mà ý nghĩa. Đó có thể là người mẹ dân tộc Cơ Ho tên là Ha Boong ở buôn Bneur C (phường Lang Biang - Đà Lạt) dạy những đứa con gái pha sợi dệt thổ cẩm. Đó có thể là người cha Chu Ru tên Tou Prông Dương ở xã Pró dạy mấy đứa con trai thổi lửa nung gốm. Đó có thể là người chị Ka Uyên ở xã Đinh Văn - Lâm Hà đang truyền bí quyết ủ rượu cần cho mấy đứa em…

Gìn giữ nghề dệt thổ cẩm truyền thống

Nhiều người trẻ Tây Nguyên đang tìm cách níu giữ những không gian, những khoảnh khắc huyền thoại. Họ muốn đổi thay và phát triển nhưng lại chưa biết tìm con đường nào để không đánh mất bản sắc văn hóa của dân tộc mình. Họ cất lên những thông điệp của niềm khát khao cần một sự sẻ chia, một lời giải đáp.

Những đứa con của đại ngàn yêu biết bao những ngôi nhà dài, những bến nước xưa, những bức tượng nhà mồ đầy ma lực, tiếng chiêng khắc khoải đêm trường hay những đêm khan huyễn hoặc. Họ khao khát được đắm chìm trong ngôn ngữ tộc người, trong dòng chảy văn hóa của xứ sở mình. Họ đi ra với thị thành, với rộng dài đất nước, tiếp xúc với những nền văn hóa khác nhau. Họ tìm đến cái mới và thích nghi dần với đời sống hiện đại.

Ca sĩ Dagout Đoát với vai chính trong phim Chuyện tình Lang Biang

Nhưng nơi họ trở về với chính tâm thức của mình vẫn là làng buôn, nương rẫy, núi rừng, với thiên nhiên bí ẩn mà gần gũi. Họ muốn được khẳng định với thời cuộc nhưng cũng đang tìm cách níu giữ những khoảnh khắc huyền thoại. Những chàng trai, cô gái Ê Đê, Ba Na, Mơ Nông, Mạ, Cơ Ho, Chu Ru… uống dòng nước nguồn của những con sông thượng nguồn không thể lớn lên, không thể vững vàng khi rời bỏ cội nguồn, xa lạ với không gian văn hóa mà ông cha đã dày công giữ gìn, bồi đắp.

Người Cơ Ho Srê ở Lâm Đồng trong lễ hội mừng lúa mới

Ở miền đất đại ngàn hôm nay không chỉ tồn tại một gam màu trầm của sự tiếc nuối. Tôi đã được nhen lên cảm xúc lạc quan khi chứng kiến ở những nơi chốn từng qua, nhiều người trẻ Tây Nguyên đang kể những câu chuyện của làng buôn mình, của tộc người mình bằng cách kể mới. Không chỉ yêu, chỉ giữ mà thế hệ “gen z”, “gen alpha” còn biết cách phát huy những di sản văn hóa tộc người làm cứu cánh mưu sinh.

Hội chiêng thiếu nhi buôn M'Duk của nghệ nhân Y Hiu tham gia Hội thi văn hóa

Những bạn trẻ Cơ Ho ở vùng núi rừng Lang Biang (Lâm Đồng), những bạn trẻ Ê Đê ở Buôn Ma Thuột (Đắk Lắk) và nhiều vùng khác đã lập nên những làng du lịch văn hóa thành công. Tại cuộc tọa đàm về văn hóa vào cuối tháng 8 năm 2025, báo cáo của Phường Lang Biang - Đà Lạt hiển thị, tính đến nay, trên địa bàn phường này có tới 17 câu lạc bộ, đội, đội, nhóm cồng chiêng phục vụ nhu cầu của du khách.

Các chàng trai Cơ Ho huyện Lạc Dương diễn tấu cồng chiêng trong một sự kiện văn hóa

Trong đó có 8 nhóm cồng chiêng do các gia đình người dân tộc thiểu số tự tổ chức; 4 nhóm cồng chiêng của các công ty, doanh nghiệp; 5 nhóm cồng chiêng của các buôn làng. Hoạt động của mô hình này vừa góp phần bảo tồn hiệu quả, vừa phát huy bền vững các giá trị văn hóa truyền thống và sinh kế cho hàng trăm lao động. Con số khoảng 1,2 triệu lượt khách hàng năm đến trải nghiệm ở địa phương này là một sự ghi nhận tuyệt vời.

Du khách đến với đêm nhạc cồng chiêng dưới chân núi Lang Biang. Ảnh: Báo Nhân Dân

Nhận thức đầy đủ về hệ giá trị to lớn của văn hóa, phường Lang Biang - Đà Lạt đã triển khai có hiệu quả Chương trình hành động quốc gia về bảo tồn các di sản văn hóa.

Ngày hội của buôn làng Cơ Ho dưới chân núi Lang Biang

Bên cạnh việc đẩy mạnh công tác tuyên truyền về hệ giá trị văn hóa các dân tộc thiểu số, phường đã mở các lớp truyền dạy cồng chiêng cho thanh thiếu niên; phục dựng các lễ hội truyền thống như nghi thức cúng lúa rẫy, lễ mừng lúa mới, lễ cưới của người Cơ Ho. Qua đó, góp phần bảo tồn, phát huy văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Cơ Ho gắn với phát triển du lịch cộng đồng, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội và giới thiệu quảng bá về văn hóa, con người địa phương…

Nghệ nhân ưu tú Touneh Ma Bio (thứ hai từ trái sang) và các học trò

Thật đáng trân trọng khi những người trẻ đồng bào dân tộc thiểu số đã biến những giá trị văn hóa truyền thống tổ tiên truyền lại thành một nguồn sinh kế tuyệt vời. Cách làm này vừa bảo tồn những giá trị xưa cũ, vừa cải thiện đời sống của một bộ phận người dân trên miền cao nguyên một cách bền vững. Và, ở nhiều buôn làng có rất nhiều người trẻ ý thức được sự vô giá từ vốn quý di sản văn hóa ông cha để lại.

Nghệ nhân chỉ dạy cho thanh niên cách diễn tấu cồng chiêng

Trong một cuộc tiếp nhận sự trao truyền nhạc cụ của các nghệ nhân dân tộc Mạ cho các cháu học sinh ở vùng sâu xã Bảo Lâm 5, tôi đã được nghe em K’Thư tâm sự: “Em rất tự hào về di sản văn hóa của dân tộc em! Em khao khát muốn đưa cái đẹp cái quý của dân tộc mình giới thiệu với bạn bè mọi miền đất nước…

Một đêm tối trời ở buôn Ka La dưới chân núi Bră Yàng, tôi đã cùng các cháu nhỏ Cơ Ho lên tám, lên mười hòa giọng dân ca cùng các bà, các mẹ. Có một lần ở miền Kông Chro thượng nguồn sông Ba ở tỉnh Gian Lai, tôi đã đến với Plei Yơng của người Ba Na.

Buổi chiều, các cháu nhỏ tụ tập trước sân nhà rông, những đứa lớn chơi trò cà kheo, những đứa nhỏ hơn chơi trò gì đó rồi hát vang những bài đồng dao bằng tiếng mẹ đẻ mà tôi không rõ nghĩa. Tôi đã lưu ánh mắt của một bé trai, ánh mắt trong veo mà ám ảnh khi cháu ngồi chơi một mình với bức tượng gỗ tạc một chú khỉ nhỏ mà nghệ nhân nào đó đã thổi hồn vào đấy đầy sự sống động. Bé thì thầm trò chuyện với tượng khỉ bằng một cảm xúc vô cùng hồn nhiên…

Từ những gì chứng kiến, tôi cảm nhận những người trẻ Tây Nguyên đã biết xác lập một niềm tin và sự lạc quan về sự nối mạch văn hóa đại ngàn của họ.

(Còn tiếp)

Nội dung, ảnh: Uông Thái Biểu
Trình bày: Phạm Lương
(Một số hình ảnh/tư liệu trong bài được sưu tầm từ internet)

Ảnh: Ngô Minh Phương

Phạm Lương