Tín chỉ carbon mất giá: Cảnh tỉnh cơn sốt 'vàng xanh'

Báo cáo State of the Voluntary Carbon Market 2025 mới đây của Sáng kiến Chính sách lâm nghiệp, Thương mại và Tài chính (FPTF), tổ chức nghiên cứu về carbon và lâm nghiệp cho thấy thị trường carbon tự nguyện đang “thanh lọc” sâu. Năm ngoái, tổng giá trị giao dịch còn 535 triệu đô la, giảm 29% so với 2023; khối lượng giao dịch 84,4 triệu tCO₂e (tấn carbon tương đương), giảm 25%. Mức giá trung bình 6,34 đô la/tCO₂e và xu hướng lệch pha giữa tín chỉ phát hành – giao dịch ngày càng lớn.

Ở Việt Nam, tín chỉ carbon tự nguyện trở thành đề tài nóng. Nhiều doanh nghiệp lớn trong năng lượng, hàng không, ngân hàng, nông nghiệp công bố kế hoạch mua – bán hoặc phát hành tín chỉ. Từ Tây Nguyên đến Đồng bằng sông Cửu Long, các hợp đồng tư vấn, định giá, dự án thử nghiệm rộ lên. Chính phủ đang hoàn thiện khung pháp lý cho sàn giao dịch carbon dự kiến ra mắt 2025 - 2026.

Tuy nhiên, sự háo hức này diễn ra giữa thời điểm giá tín chỉ cũ trên thế giới rớt 43%, chênh lệch giữa tín chỉ mới – cũ tăng từ 53% lên 217%. Khu vực châu Á, trong đó có Việt Nam, có giá bình quân thấp nhất, chỉ 5,74 đô la/tCO₂e do vẫn phụ thuộc tín chỉ năng lượng tái tạo cũ. Hiện phần lớn các dự án bán tín chỉ carbon của Việt Nam vẫn là năng lượng tái tạo.

Hơn hai năm qua, hàng trăm doanh nghiệp Việt đã và đang công bố kế hoạch mua hoặc tạo tín chỉ, coi đây là “hướng xanh” giúp xuất khẩu thuận lợi và nâng cao thương hiệu. Bộ Nông nghiệp và Môi trường cùng Bộ Tài chính chuẩn bị cơ chế vận hành sàn giao dịch quốc gia. Nhiều dự án trồng rừng, cải tiến quy trình sản xuất đã đăng ký đo đạc phát thải để hy vọng bán tín chỉ ra quốc tế.

Tuy nhiên, thực tế phơi bày sự khắc nghiệt: tín chỉ carbon không phải “vàng xanh” dễ khai thác mà là hàng hóa rủi ro cao, phụ thuộc chuẩn mực kiểm chứng, uy tín đơn vị chứng nhận và yếu tố “vintage” – năm lượng giảm phát thải được xác minh, phát hành. Tín chỉ mới (vintage dưới 5 năm) thường định giá cao nhờ phản ánh tình trạng phát thải hiện tại, dữ liệu đáng tin cậy hơn. Tín chỉ cũ dễ bị coi “lỗi thời”, giá chỉ còn một nửa hoặc thấp hơn.

Ngoài ra, các tổ chức môi giới lớn siết chặt tiêu chí “tính bổ sung”, tức dự án có thật sự mới hay chỉ hợp thức hóa hoạt động sẵn có, khiến lượng tín chỉ được công nhận giảm mạnh. Thị trường phân hóa: tín chỉ chất lượng cao, vintage mới, được các tổ chức uy tín như Verra, Gold Standard chứng nhận vẫn bán 7 - 10 đô la/tấn còn tín chỉ chất lượng thấp, vintage cũ chỉ còn 1 - 2 đô la.

Đây là cảnh báo quan trọng cho doanh nghiệp và thị trường carbon Việt Nam vốn háo hức với hàng trăm dự án, hàng chục hội thảo về carbon vài năm gần đây. Tham gia thị trường tín chỉ carbon không chỉ là trồng cây, đổi nồi hơi trong nhà máy mà đòi hỏi hệ thống đo đạc, báo cáo, thẩm định nghiêm ngặt.

Việt Nam đặt mục tiêu hình thành thị trường carbon nội địa năm 2025, liên thông quốc tế sau đó. Để tránh trở thành “nhà cung cấp tín chỉ giá rẻ, chất lượng thấp”, cơ quan quản lý cần sớm ban hành hướng dẫn tiêu chuẩn dự án, công nhận đơn vị kiểm chứng, thiết lập cơ chế bảo đảm tín chỉ chất lượng cao.

Tín chỉ carbon từng được xem là “điểm cộng” xanh cho doanh nghiệp trong kinh doanh và huy động vốn. Thế nhưng, cú rơi giá hiện nay là lời nhắc: đây là một thị trường hàng hóa đặc biệt, biến động mạnh, không phải chiếc đũa thần. Bước đi khôn ngoan là nâng chất lượng dự án, minh bạch số liệu, hiểu rõ năm phát hành và chuẩn bị cho chu kỳ giá lên xuống thay vì chạy theo cơn sốt “bán tín chỉ” nhất thời.

Hồng Văn