Trước khi cấm xe xăng: Còn nhiều việc phải làm

Chỉ thị 20 của Thủ tướng với yêu cầu Hà Nội đảm bảo từ ngày 1/7/2026 không còn xe máy sử dụng nhiên liệu hóa thạch lưu thông trong khu vực Vành đai 1 đang thu hút sự quan tâm của dư luận. Bên cạnh sự ủng hộ từ góc nhìn giảm phác thải khí bụi, giảm tiếng ồn, vẫn còn không ít ý kiến vẫn trăn trở, lo ngại về tác động lan rộng đến sinh kế, hạ tầng, và khả năng thích ứng của người dân, nhất là nhóm có thu nhập thấp.

Ô nhiễm không khí nặng xảy ra ở Hà Nội chủ yếu vào cuối thu, mùa đông hoặc đầu xuân, khi có hiện tượng nghịch nhiệt trong lớp không khí sát mặt đất. Nghịch nhiệt thường xảy ra trước những đợt gió mùa đông bắc trong điều kiện trời lặng gió. Lúc này, mặt trời nằm ở Bán cầu Nam nên mặt đất ở Bán cầu Bắc nhận được khá ít nhiệt lượng vào ban ngày. Vào đêm và sáng sớm, do hiện tượng làm lạnh mặt đất bởi sóng bức xạ có chu kỳ dài nên mặt đất và lớp không khí gần mặt đất sẽ lạnh và nặng hơn lớp không khí phía trên. Không khí dưới nặng trên nhẹ rất khó chuyển động thẳng đứng lên phía trên. Gió cũng rất nhẹ nên không có khả năng tạo ra xáo trộn các lớp không khí gần mặt đất. Vì vậy, chất ô nhiễm bị xả ra gần mặt đất sẽ bị giữ lại, không được pha loãng với các lớp không khí sạch hơn phía trên, dẫn tới ô nhiễm không khí nghiêm trọng ở gần mặt đất.

Nghịch nhiệt xảy ra vào điều kiện lặng gió nhưng không có nghĩa là không có gió. Thành phố luôn là đảo nhiệt, tức là nhiệt độ không khí gần mặt đất ở các đô thị luôn nóng hơn ở các vùng nông thôn/bán đô thị xung quanh. Hiện tượng đảo nhiệt thể hiện rõ rệt về mùa đông hơn so với mùa hè. Sự chênh lệch nhiệt độ theo phương ngang giữa trung tâm đô thị và vùng xung quanh sẽ làm không khí chuyển động từ vùng xung quanh vào tâm thành phố. Đó là lý do, vào mùa đốt đồng, khoảng tháng 10, các bạn ở khu vực trung tâm Hà Nội như tại các quận Ba Đình và Hoàn Kiếm cũ cứ mở cửa sổ vào khoảng nửa đêm sẽ ngửi thấy mùi khói đốt đồng từ những cánh đồng cách xa hàng chục cây số.

Nói vậy để khẳng định ngay trong điều kiện lặng gió vẫn có gió rất nhẹ. Điều này có nghĩa, dù cấm xe động cơ xăng lưu thông trong khu vực Vành đai 1 có phần nào làm giảm ô nhiễm không khí thì ô nhiễm không khí vẫn di chuyển từ phường này sang phường khác, thậm chí từ ngoại thành vào trung tâm Hà Nội.

Xe có động cơ nhiên liệu hóa thạch như xăng, dầu là một trong những nguyên nhân chính gây ô nhiễm không khí tại Hà Nội.

Đã có đủ bằng chứng khoa học rằng xe động cơ nhiên liệu hóa thạch như xăng, dầu là một trong những nguyên nhân chính gây ô nhiễm không khí tại Hà Nội. Để giải quyết vấn đề ô nhiễm không khí phải tiếp cận từ nguồn.

Cấm xe máy dùng động cơ xăng ở khu vực bên trong đường vành đai 1, sau đó mở rộng ra các khu vực khác là giải pháp có tính căn cơ để giảm thiểu ô nhiễm không khí. Trong một thành phố đông đúc thì sử dụng xe máy cũng khá nguy hiểm. Giảm số xe máy dùng động cơ xăng không những giảm được ô nhiễm không khí mà còn giảm được tai nạn giao thông và làm đẹp cảnh quan đô thị.

Tuy nhiên, như đã trình bày ở trên, vì ô nhiễm không khí sẽ được gió nhẹ vận chuyển từ phường này sang phường khác nên giảm được một phần nguồn gây ô nhiễm không khí ở khu vực trung tâm Hà Nội không có nghĩa là có khả năng có giảm được đáng kể mức độ ô nhiễm không khí ở đó.

Ngoài những nhược điểm của xe máy, đặc biệt là xe máy dùng động cơ xăng như nêu trên, cũng cần phải xem xét những ưu điểm của xe máy. Tại sao ở Hà Nội hệ thống giao thông công cộng chưa tốt nhưng tắc đường không nghiêm trọng lắm? Ở Hà Nội, về cơ bản mọi người không phải dùng quá nhiều thời gian cho giao thông và vẫn có thể đi làm đúng giờ nếu tính toán thời gian cẩn thận. Điều này là do tuyệt đại đa số dân Hà Nội sử dụng xe máy để đi làm, đưa đón con cái đi học.

Ngoài ra, một lượng khá lớn người dân Hà Nội và dân các tỉnh khác di cư về Hà Nội, chủ yếu là những người có thu nhập thấp, sử dụng xe máy để mưu sinh. Tất cả những hoạt động mưu sinh này đã giúp cho Hà Nội có được một nền kinh tế sôi động và mức độ tăng trưởng như hiện nay. Xe máy chiếm rất ít diện tích đường, có thể di chuyển được trong những cái ngõ rất dài và đôi khi chỉ rộng đủ cho 2 xe máy tránh nhau trong rất nhiều phố và làng giữa trung tâm Hà Nội.

Cấm xe máy dùng động cơ xăng sẽ gây ra rất nhiều khó khăn cho người dân Hà Nội. Các dòng xe máy điện an toàn thường là khá đắt và với những người có thu nhập thấp thì việc chi một khoản tiền để đổi xe máy xăng thành xe máy điện rất không dễ dàng. Đối với những người mưu sinh bằng xe máy thì việc đổi xe máy xăng thành xe máy điện lại còn khó khăn hơn.

Đấy là chưa kể hạ tầng sạc điện cho xe máy còn cực kỳ yếu kém. Rất nhiều nhà dân, thậm chí nhiều chung cư cao tầng, được xây dựng và thiết kế chưa tính tới việc bố trí hạ tầng cho việc nạp xe điện. Trong khi đó, pháp luật phòng cháy chữa cháy của nước ta yêu cầu rất cao về an toàn cháy nổ cho việc nạp điện cho ô tô và xe máy. Đối với rất nhiều chung cư cao tầng, đặc biệt là chung cư cao tầng cũ, việc nạp điện xe máy trong nhà là bất khả thi.

Một điều cần nhấn mạnh là bất cứ chính sách công nào cũng có những tác động tốt và xấu tới kinh tế - xã hội và môi trường. Vì vậy, khi xây dựng các chính sách công luôn rất cần phải đánh giá kỹ các tác động như nêu trên của chính sách. Các tác động kinh tế - xã hội quan trọng nhất phải tính đến là sinh kế, thu nhập và cuộc sống của người dân, kể cả thời gian người dân sử dụng để tham gia giao thông, sức khỏe và sự hài lòng, thư thái của người dân.

Chắc chắn là với hệ thống giao thông công cộng hiện nay của thành phố Hà Nội và hạ tầng sạc xe điện, các tác động xấu tới người dân và nền kinh tế sẽ lớn hơn khá nhiều so với các tác động tốt. Đối với những người dân có sinh kế dựa vào xe máy, tác động lại càng nghiêm trọng hơn.

Cần chú ý là các tác động kinh tế - xã hội có sức lan tỏa. Thí dụ, nếu người làm nghề vận chuyển bằng xe máy bị ảnh hưởng, tác động thì toàn bộ chuỗi cung ứng và những người liên quan cũng bị tác động, ảnh hưởng.

Như vậy, có thể thấy rằng chủ trương cấm xe máy động cơ xăng tại khu vực nằm trong vành đai 1 của thành phố Hà Nội là đúng, thể hiện quyết tâm giảm ô nhiễm không khí của chính quyền thành phố.

Tuy vậy, để cấm xe máy hay ô tô động cơ xăng thì trước hết Hà Nội (và cả thành phố Hồ Chí Minh) cần khẩn trương hoàn thiện và vận hành hệ thống giao thông công cộng, đặc biệt là hệ thống đường sắt đô thị. Có thể cần phải phân tích thấu đáo nhu cầu và nguồn lực để quyết định đặt ưu tiên cao hơn cho xây đường sắt cao tốc Bắc Nam hay cho việc hoàn thiện hệ thống giao thông công cộng ở Hà Nội.

Việc cấm/hạn chế phương tiện cá nhân chỉ nên thực hiện từng bước cùng với hệ thống giao thông công cộng hiệu quả. Đối với xe máy động cơ xăng, nên kiểm định khí thải nghiêm ngặt càng sớm càng tốt và loại bỏ những xe cũ, không đạt chuẩn. Việc này sẽ giúp giảm ô nhiễm không khí mà vẫn đảm bảo sinh kế của người dân, hạn chế các tác động kinh tế - xã hội.

PGS.TS Vũ Thanh Ca