Về câu tục ngữ 'Chợ trưa, dưa héo'

Em về giục mẹ cùng cha,

Chợ trưa dưa héo, kẻo mà buồn tênh

(Ca dao)

Từ điển tục ngữ Việt (Nguyễn Đức Dương - NXB Tổng hợp TP Hồ Chí Minh - 2010) giải thích: “Chợ trưa dưa héo: Chợ càng về trưa thì dưa càng dễ bị héo (cho nên đừng vội lên mặt làm cao mà dễ bị ế hàng). Hay dùng để nhắc mọi người đừng vội lên mặt làm cao khi còn trẻ mà dễ bị lỡ mất duyên”.

Câu này có hai điều cần trao đổi.

Về nghĩa đen, không hẳn “chợ càng về trưa thì dưa càng dễ bị héo”, mà ở đây tục ngữ có hai vế:

- “Chợ trưa” có nghĩa chợ đã vãn, đã muộn, không còn người mua nữa.

Xưa kia chợ sáng thường họp rất sớm và đến nửa buổi đã bắt đầu tan chợ. Cả kẻ bán lẫn người mua đều tính toán sao cho việc mua bán kết thúc sớm để trở về nhà, có khi đường rất xa. Chỉ khi lỡ buổi chợ hoặc hàng hóa ế ẩm, thì kẻ mua người bán mới gặp nhau lúc chợ trưa. Thế nên dân gian có câu “Ông đi chợ trưa gặp bà bán ế”, ý nói đôi bên cùng may mắn, đúng dịp; kẻ muộn màng gặp người ế ẩm (đồng nghĩa Gái lỡ thì gặp quan tri góa vợ; Buồn ngủ gặp chiếu manh/ Vừa khi chồng bỏ gặp anh đứng giữa đường).

- “Dưa héo”, thì “dưa” ở đây không phải là quả dưa hấu hay dưa chuột, mà là dưa cải (cải để muối dưa). Loại cải muối dưa này rất dễ héo và một khi đã héo thì quắt lại, trông được rất ít và không còn vẻ tươi ngon, hấp dẫn nữa.

Về nghĩa bóng “chợ trưa” ví với cảnh muộn màng, ế ẩm, ít còn người hỏi han, quan tâm. Còn “dưa héo” ví với cảnh quá lứa lỡ thì, nhan sắc tàn phai. “Chợ trưa, dưa héo” chẳng khác nào cảnh ế ẩm, muộn màng về đường tình duyên của người con gái. Thế nên dân gian có câu “Em về giục mẹ cùng cha, Chợ trưa dưa héo, kẻo mà buồn tênh!” (Ca dao), và ý chính của câu này không phải “nhắc mọi người đừng vội lên mặt làm cao khi còn trẻ mà dễ bị lỡ mất duyên” như Từ điển tục ngữ Việt giải thích.

Mẫn Nông (CTV)