Vì sao ChatGPT có thể làm tổn hại não bộ, dùng thế nào để rèn tư duy tốt?

Việc sử dụng ChatGPT hay các công cụ AI nói chung không trực tiếp làm tổn hại đến khả năng suy nghĩ của não bộ, nhưng nếu lạm dụng sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng tư duy độc lập, sáng tạo và phản biện.

Từ khi ChatGPT xuất hiện gần ba năm trước, tác động của công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) lên việc học đã được tranh luận rộng rãi. Tuy nhiên, liệu chúng có phải là công cụ tiện lợi cho giáo dục cá nhân hóa, hay là cánh cổng dẫn đến gian lận học thuật?

Theo một nghiên cứu gần đây cho biết việc sử dụng ChatGPT để hỗ trợ viết luận có thể dẫn đến "nợ nhận thức" và "khả năng giảm sút kỹ năng học tập".

Ảnh minh họa

Trong thời đại mà ChatGPT đã trở nên phổ biến như kiểm tra chính tả, một nghiên cứu mang tính đột phá của MIT đưa ra một thông điệp đáng suy ngẫm: sự phụ thuộc ngày càng tăng của chúng ta vào mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) có thể đang âm thầm làm xói mòn khả năng tư duy phản biện và học tập sâu sắc. Nghiên cứu được thực hiện bởi Phòng thí nghiệm truyền thông MIT của các nhà khoa học trong hơn bốn tháng đã giới thiệu một khái niệm mới hấp dẫn “nợ nhận thức” có thể khiến các nhà giáo dục, sinh viên và những người đam mê công nghệ phải suy ngẫm.

Những hàm ý này rất sâu sắc. Khi hàng triệu sinh viên trên toàn thế giới chuyển sang các công cụ AI để hỗ trợ học tập, chúng ta có thể đang chứng kiến sự xuất hiện của một thế hệ viết hiệu quả hơn nhưng suy nghĩ ít sâu sắc hơn. Đây không chỉ là một câu chuyện cảnh báo khác về công nghệ mà là một cuộc kiểm tra khoa học nghiêm ngặt về cách bộ não của chúng ta thích nghi khi thuê ngoài nỗ lực nhận thức cho trí tuệ nhân tạo.

Khi nào ChatGPT giúp phát triển tư duy?

Sử dụng đúng cách có thể hỗ trợ não bộ phát triển bằng cách gợi ý ý tưởng giúp bạn mở rộng góc nhìn.

Tóm tắt diễn giải thông tin phức tạp giúp tiết kiệm thời gian xử lý. Tra cứu nhanh giúp học tập chủ động, nếu bạn có tư duy phản biện.

Luyện tập phản biện bằng cách viết lách, học ngoại ngữ giúp tăng cường kỹ năng logic, hoạt ngôn. Như vậy, AI làm tốt vai trò “trợ lý thông minh” nhưng bạn vẫn phải là người ra quyết định cuối cùng.

Vì sao dùng ChatGPT có thể làm “lười tư duy” và "nợ nhận thức"?

Phụ thuộc quá mức vào ChatGPT có thể rơi vào các tình huống như: Không còn tự tìm hiểu thông tin, mọi thứ đều hỏi AI. Mất khả năng tổng hợp, phân tích vì không luyện tập thường xuyên.

Phải chấp nhận câu trả lời của AI mà không kiểm chứng, không phản biện. Sáng tạo bị "lười hóa" chỉ chờ ý tưởng từ AI mà không tự nghĩ ra. Giống như việc dùng máy tính bỏ túi quá nhiều sẽ làm bạn quên mất cách nhẩm phép tính đơn giản.

Ngoài ra, Chat GPT một cách nóng vội mà không chịu suy nghĩ, hỏi gì cũng... chỉ đọc câu trả lời mà không kiểm chứng khiến não bộ không còn hoạt động ở mức phản biện, kiểm tra logic. Dần dần sẽ đánh mất khả năng tự phân tích, đặt câu hỏi “tại sao” thứ vốn là cốt lõi của tư duy mà chỉ tiêu thụ thông tin thụ động dẫn đến “nợ kiến thức” ngầm.

Nhờ cậy ChatGPT viết luận giùm, làm bài giúp, soạn nội dung thay bạn hoàn toàn nhưng không hiểu quá trình tư duy bên trong là gì. Điều này giống như sao chép bài mà tưởng mình học được dẫn tới tình trạng “ảo tưởng năng lực” biết nhiều thứ, nhưng không hiểu sâu điều gì.

Điều lo ngại hơn là sự kiếm chứng, không phân biệt thông tin đúng/sai thiếu kỹ năng đánh giá mà tin 100% nội dung AI viết ra là chuẩn. Dễ khiến bạn trở thành nạn nhân nhận thức không biết mình đang sai ở đâu. Khi não không còn nghi ngờ, thì không còn học được gì mới nữa. Nhận thức chỉ được nâng lên khi bạn dám đặt lại câu hỏi với chính thứ mình tin là đúng. Lười tư duy là cái bẫy mềm mại, và “nợ nhận thức” là hậu quả âm thầm. Vì vậy, hãy sử dụng AI như công cụ hỗ trợ tư duy không thay thế tư duy.

Làm gì để dùng ChatGPT nhưng vẫn rèn luyện tư duy tốt?

Luôn phản biện lại câu trả lời: “Tại sao ChatGPT nói vậy? Có logic không”? Dùng ChatGPT như công cụ gợi ý, không phải công cụ quyết định thay bạn. Nên tự mình phác thảo và lên ý tưởng trước rồi mới dùng AI để hỗ trợ mở rộng. Học cách trích nguồn, kiểm tra độ tin cậy của thông tin AI cung cấp, luôn giữ thói quen đọc sách, viết tay, thảo luận thật ngoài đời.

ChatGPT không làm hỏng não bộ, nhưng lười tư duy mới là thứ "ăn mòn" khả năng suy nghĩ. Hãy sử dụng AI như một chiếc “kính lúp” hỗ trợ nhìn sâu hơn, rộng hơn, chứ đừng để nó trở thành chiếc “ghế tựa” khiến bạn không còn muốn đứng dậy.

Khái niệm "nợ nhận thức" nhắc nhở rằng sự tiện lợi luôn đi kèm với cái giá phải trả. Trong quá trình vội vã nắm bắt hiệu quả của AI, bạn không được hy sinh tư duy sâu sắc, sự sáng tạo và quyền sở hữu trí tuệ vốn định nghĩa nên việc học có ý nghĩa. Tương lai không thuộc về những người có thể thúc đẩy AI hiệu quả nhất, mà thuộc về những người có thể suy nghĩ một cách phê phán về thời điểm sử dụng AI và thời điểm dựa vào khả năng đáng chú ý của chính tâm trí họ.

Là nhà giáo dục, sinh viên và người học suốt đời luôn phải đối mặt với một sự lựa chọn. Bạn có thể hướng tới tương lai hay không phụ thuộc vào nhận thức, hoặc có thể chủ động định hình một thế giới nơi AI khuếch đại thay vì thay thế tư duy của con người. Nghiên cứu của MIT đã chỉ cho chúng ta thấy những rủi ro cần chú ý.

Hoàng Ly