Bài 2 – Khai thác đa dạng nguồn lực văn hóa các dân tộc và làng nghề

Khánh Hòa phát huy giá trị di sản văn hóa sau sáp nhập: Bài 1 - Kiến tạo “Cung đường di sản Chăm“

Làng gốm Chăm Bàu Trúc

Chính sự đa dạng văn hóa này là chìa khóa để xây dựng những sản phẩm du lịch sâu sắc, bền vững.

Di sản văn hóa - Khởi tạo động lực kinh tế

Với lợi thế gần 500 km đường bờ biển – dài nhất cả nước – Khánh Hòa đang nắm giữ một hệ thống di sản văn hóa biển, với nhiều lớp trầm tích văn hóa vô giá. Tỉnh sở hữu những vịnh biển tầm cỡ quốc tế như Nha Trang, Cam Ranh, Vân Phong, cùng với nét hoang sơ, độc đáo tại vịnh Vĩnh Hy, Hang Rái, Mũi Dinh.

Nguồn di sản văn hóa phong phú này đóng vai trò quan trọng trong việc định hình các ngành kinh tế mũi nhọn và là nền tảng cho sự phát triển vượt bậc của Khánh Hòa trong tương lai. Ông Phạm Minh Nhựt, Chủ tịch Hiệp hội Du lịch Nha Trang – Khánh Hòa khẳng định, di sản văn hóa biển không chỉ mang tiềm năng lớn cho du lịch nghỉ dưỡng và khám phá đa dạng sinh học, mà còn là trục phát triển kinh tế biển trọng điểm của tỉnh.

Đàn đá là 'linh hồn' trong mọi sinh hoạt văn hóa của đồng bào Raglai

Về văn hóa phi vật thể, sự kết hợp độc đáo giữa Lễ hội Cầu Ngư, Nghệ thuật hát Bài Chòi, tri thức khai thác Yến sào cùng các nghi thức tín ngưỡng biển truyền thống chính là cơ sở vững chắc để xây dựng thương hiệu di sản văn hóa biển, quảng bá sản vật biển cao cấp và các lễ nghi như những điểm nhấn du lịch khác biệt.

Mặt khác, một yếu tố đáng chú ý không kém là vùng núi phía Tây của tỉnh, nơi cư trú lâu đời của cộng đồng các dân tộc thiểu số như Raglai và K'ho, tạo nên một hành lang sinh thái quan trọng và di sản văn hóa miền núi phong phú. Tại đây, văn hóa Raglai được phát triển thống nhất, thể hiện qua tri thức dân gian về rừng núi, hệ thống nhạc cụ độc đáo (đàn đá, mã la), đến các nghi lễ mang tính biểu tượng như Lễ Bỏ mả.

Nghệ nhân Trượng Thị Gạch với Nghệ thuật làm gốm Chăm

Trên vùng đất này, những người con của đồng bào Raglai và Chăm vẫn luôn mang trong mình tình yêu sâu đậm và ý thức gìn giữ, lưu truyền di sản văn hóa độc đáo của dân tộc mình.

Nghệ nhân Mấu Hồng Thái, người con Raglai ở xã Khánh Sơn, đã đúc kết ở tuổi ngoài 80 rằng: "Văn hóa đồng bào Raglai khá đa dạng và độc đáo, trong đó đàn đá được xem là báu vật. Đàn đá không chỉ là một nhạc cụ vô tri, mà là nơi kết tinh cốt cách, hồn thiêng của cả cộng đồng Raglai. Chiếc đàn ấy được coi là 'linh hồn' trong mọi sinh hoạt văn hóa, là tiếng vọng của đại ngàn."

Nghệ nhân hồi tưởng: Thuở sơ khai, đồng bào Raglai dùng đàn đá như một 'bùa hộ mệnh', tiếng vang của nó xua đuổi muông thú, bảo vệ nương rẫy và mùa màng. Theo dòng thời gian, đàn đá đã vượt lên chức năng ban đầu, trở thành vật thiêng không thể thiếu, chỉ được trân trọng cất lên trong các lễ hội trọng đại của cộng đồng."

Nghệ nhận Mấu Hồng Thái giới thiệu đàn Chapi của đồng bào Raglai

Tại hội thảo khoa học mới đây tại Khánh Hòa, GS.TS.NGƯT Nguyễn Văn Kim, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa Quốc gia cho rằng, việc tổ chức Hội thảo khoa học là nền tảng cốt yếu để cung cấp cơ sở khoa học vững chắc, từ đó giúp tỉnh Khánh Hòa xây dựng một kế hoạch dài hạn mang tính chiến lược nhằm phát huy tối đa giá trị di sản văn hóa.

Ông chỉ rõ, con đường "đánh thức" tiềm năng của di sản văn hóa đòi hỏi sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa ba yếu tố: tôn tạo kiến trúc (phần cứng), phát huy giá trị phi vật thể (như lễ tế) và đặc biệt là sự tham gia tích cực và đồng lòng của cộng đồng địa phương…

Biểu diễn trống Ghi năng

Hỗ trợ phát triển làng nghề và kết nối cộng đồng

Khánh Hòa hiện nay thừa hưởng một chuỗi làng nghề truyền thống có giá trị cao, bao gồm di sản văn hóa vật thể nổi tiếng: Gốm Bàu Trúc, Dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp, cùng với các nghề truyền thống khác như: nước mắm, thủ công mỹ nghệ. Sự kết hợp này tạo nên một chuỗi giá trị văn hóa - kinh tế độc đáo.

Giám đốc Sở VHTTDL tỉnh Khánh Hòa Nguyễn Văn Hòa cho biết: Làng gốm Bàu Trúc (xã Ninh Phước, tỉnh Khánh Hòa) là nơi lưu giữ Nghệ thuật làm gốm Chăm – Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp đã được UNESCO ghi danh.

Làng hiện có khoảng 400 hộ dân gắn bó với nghề, trong đó hơn 200 lao động trực tiếp tham gia sản xuất thường xuyên. Toàn làng có 12 cơ sở sản xuất - kinh doanh và 02 hợp tác xã hoạt động ổn định, hình thành nên một không gian nghề sôi động, phản ánh sinh động bản sắc văn hóa của cộng đồng người Chăm.

Gốm Chăm Bàu Trúc được nung lộ thiên

Bên cạnh đội ngũ nghệ nhân cao tuổi những “báu vật nhân văn sống” lưu giữ kỹ thuật chế tác cổ truyền ngày càng xuất hiện nhiều nghệ nhân trẻ năng động, sáng tạo, chủ động học hỏi và đổi mới mẫu mã sản phẩm. Nhờ đó, gốm Bàu Trúc không chỉ đa dạng về kiểu dáng và công năng, đáp ứng thị hiếu thị trường, mà vẫn giữ được tinh thần nguyên bản của nghệ thuật làm gốm thủ công không bàn xoay - kỹ thuật đặc trưng và hiếm có trong các dòng gốm hiện nay.

Hiện nay, Sở VHTTDL tỉnh Khánh Hòa đang hoàn thiện Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Nghệ thuật làm gốm của người Chăm” giai đoạn 2023 - 2028, định hướng đến năm 2030, nhằm thực hiện Chương trình hành động quốc gia về bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Nghệ thuật làm gốm của người Chăm.

Đề án có tổng kinh phí dự kiến trên 200 tỉ đồng. Đây là một trong những đề án có quy mô lớn và toàn diện nhất trong lĩnh vực bảo tồn di sản của tỉnh, thể hiện quyết tâm mạnh mẽ của địa phương trong việc gìn giữ, khôi phục và phát triển giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng người Chăm.

Dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp được thực hành tại Tháp Bà Pô Nagar

“Mục tiêu của ngành Văn hóa là đưa Bàu Trúc trở thành trung tâm sáng tạo gốm Chăm, nơi vừa bảo tồn di sản, vừa phát triển kinh tế du lịch văn hóa. Gốm Bàu Trúc không chỉ là một nghề thủ công truyền thống, mà là biểu tượng văn hóa đặc sắc của người Chăm Khánh Hòa, cần được tôn vinh, bảo vệ và quảng bá mạnh mẽ hơn trên phạm vi quốc gia và quốc tế”, Nguyễn Văn Hòa khẳng định.

Trao đổi với chúng tôi, nghệ nhân Trượng Thị Gạch (80 tuổi, người Chăm) cho biết: Nghề làm gốm Bàu Trúc nổi bật với quy trình "nặn bằng tay, xoay bằng mông", sau đó nung lộ thiên không dùng lò kín và không sử dụng men.

Kỹ thuật này tạo nên màu sắc vàng đỏ, đỏ hồng đặc trưng mang đậm hồn cốt văn hóa Champa. Gốm Bàu Trúc không chỉ là sản phẩm thủ công mà còn là di sản sống động, niềm tự hào về bản sắc người Chăm.

Các cô gái Chăm với thổ cẩm Mỹ Nghiệp

Dù tuổi đã cao nhưng đôi tay nghệ nhân vẫn thoăn thoắt, uyển chuyển "thổi hồn" vào từng khối đất sét. Suốt 65 năm qua, đôi tay tài hoa của bà đã gắn bó trọn vẹn với tiếng đất, tiếng lửa, cần mẫn gìn giữ và phát huy tinh hoa của nghề gốm truyền thống này.

Chia sẻ với phóng viên, bà Trượng Thị Gạch bày tỏ mong muốn: "Còn sức khỏe là tôi còn nặn gốm phục vụ bà con, du khách. Tôi cũng muốn nêu gương người cao tuổi gắn bó với nghề mẹ truyền con nối, để con cháu trong tộc họ noi theo, tiếp tục giữ gìn vốn quý của làng."

Với mong muốn gìn giữ và phát triển nghề truyền thống, bà Gạch đã ươm mầm cho nhiều thế hệ nghệ nhân gốm giỏi, tiêu biểu như các chị: Quảng Thị Kim Nông, Quảng Thị Phô, Trượng Thị Bến, Ngụy Thị Thơ, Châu Thị Kim Oanh...

Thiếu nữ Chăm thực hành dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp

Song hành cùng Bàu Trúc là Làng dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp (còn gọi là làng Chăm Inrahani/Ca Klaing), một làng nghề cổ tiêu biểu và là một trong những làng nghề truyền thống có lịch sử lâu đời nhất Đông Nam Á.

Làng Mỹ Nghiệp nổi tiếng vì đã bảo lưu gần như nguyên vẹn các công đoạn dệt truyền thống. Sản phẩm được làm hoàn toàn thủ công trên khung dệt gỗ thô sơ, không sử dụng máy móc. Nghề dệt chủ yếu do phụ nữ Chăm đảm nhận và được truyền lại theo hình thức "mẹ truyền con nối" (chế độ mẫu hệ), thể hiện vai trò quan trọng của người phụ nữ trong văn hóa Chăm.

Làng Mỹ Nghiệp hiện vẫn là nơi lưu giữ và phát huy các đội nghệ thuật dân gian Chăm, qua đó duy trì "hồn cốt" của đồng bào. Trong số những người tâm huyết với di sản này, phải kể đến nghệ nhân Vạn Ngọc Chí (57 tuổi).

Tiếng kèn Saranai vang lên bên tháp cổ ngàn năm

Theo chia sẻ của nghệ nhân Chí, âm nhạc truyền thống của người Chăm nổi bật với ba nhạc cụ chính: trống Ghi năng, trống Paranưng và kèn Saranai. Hiện tại, cả ba nhạc cụ này thường xuyên được sử dụng trong các buổi trình diễn phục vụ du khách tại Tháp Bà Pô Nagar (Nha Trang).

Đã 15 năm gắn bó, ông Chí được xem là một trong số ít người chơi trống Ghi năng điêu luyện nhất. "Tôi đã thành thạo cả 75 điệu trống Ghi năng học từ thầy lớn tuổi trong làng," ông Chí chia sẻ.

Nghệ nhân chia sẻ niềm phấn khởi, khẳng định việc sáp nhập đã mở ra không gian văn hóa rộng lớn hơn cho tỉnh Khánh Hòa. Nhờ đó, ông có cơ hội được biểu diễn, giao lưu tại các tháp và sự kiện văn hóa, trực tiếp nâng cao thu nhập và cải thiện đời sống.

Múa Apsara của đồng bào Chăm

Ông Đàng Xuân Kỷ, một chức sắc của đồng bào Chăm Bàlamôn không dấu được niềm vui, cho biết: "Sau khi sáp nhập tỉnh, văn hóa Chăm nhận được sự quan tâm đặc biệt từ địa phương. Các di sản văn hóa được quảng bá và phát huy mạnh mẽ, thu hút rất đông du khách và người dân đến tìm hiểu. Điều này khiến tôi rất vui và tự hào."

Ông cũng cho biết thêm, nhiều lao động người Chăm làm việc trong lĩnh vực di sản văn hóa, nghệ thuật có việc làm ổn định, với mức thu nhập đảm bảo cuộc sống.

Các nhà nghiên cứu văn hóa và chuyên gia du lịch cho rằng, để các nghệ nhân và chủ làng nghề tham gia trực tiếp và hiệu quả vào chuỗi cung ứng du lịch, tỉnh Khánh Hòa cần có một chính sách hỗ trợ đồng bộ. Cụ thể, chính sách này phải bao gồm việc thiết lập các Quỹ hỗ trợ vốn ưu đãi (lãi suất thấp) nhằm nâng cấp cơ sở vật chất và hiện đại hóa quy trình sản xuất một cách hợp lý.

Biểu diễn cồng chiên trong lễ hội

Lễ rước y trang của đồng bào Raglai

Song song đó, việc đào tạo kỹ năng du lịch là thiết yếu, tập trung vào các khóa học về giao tiếp, thuyết minh, ngoại ngữ cơ bản và xây dựng các sản phẩm trải nghiệm tại chỗ có giá trị (như workshop làm gốm, dệt, nước mắm).

Hơn nữa, để hỗ trợ chuyển đổi số, cần tài trợ thiết lập các gian hàng trực tuyến, đồng thời hướng dẫn cách sử dụng mạng xã hội và các nền tảng đặt phòng/thanh toán điện tử, giúp họ tự quảng bá và bán hàng trực tiếp đến khách du lịch mà không cần qua trung gian.

(Còn tiếp)

XUÂN HƯỚNG