Bảo tồn bản sắc văn hóa trong thời kỳ hội nhập

Tại xóm Phja Chang, xã Quảng Uyên, bên căn nhà sàn nhỏ, ông Nông Minh Tuấn, một trong những nghệ nhân vẫn miệt mài bên bễ lò rèn mong gìn giữ kỹ thuật rèn truyền thống của người Nùng An. Gắn bó với nghề gần 30 năm, chứng kiến nhiều thay đổi khi đời sống hiện đại và sản phẩm công nghiệp xuất hiện khắp nơi, ông Tuấn không khỏi trăn trở.

Nhờ sự kiên trì của những nghệ nhân như ông Tuấn cùng sự quan tâm, hỗ trợ của chính quyền, nghề rèn ở Phja Chang dần hồi sinh và trở thành điểm đến thu hút du khách. Ông Tuấn chia sẻ: Điều tôi mong nhất là nghề rèn của người Nùng An được truyền lại cho thế hệ sau. Giữ được nghề là giữ được bản sắc và nếu làm tốt, nghề cũng giúp bà con có thêm sinh kế ngay tại quê hương. Đặc biệt, nhiều bạn trẻ tìm đến xóm để xem quy trình rèn, mua sản phẩm truyền thống và bắt đầu quay lại học nghề.

Nghệ nhân Nông Minh Tuấn (thứ hai từ trái sang) đang rèn nông cụ.

Câu chuyện của ông Tuấn chỉ là một lát cắt trong bức tranh rộng lớn về bảo tồn bản sắc ở tỉnh. Trên thực tế, trong bối cảnh hội nhập sâu rộng, văn hóa các dân tộc thiểu số tại Cao Bằng đứng trước nhiều thách thức lối sống hiện đại khiến phong tục truyền th ống, bản sắc văn hóa dần bị lãng quên, nghệ nhân cao tuổi ngày một ít đi, trong khi nguồn lực để bảo tồn còn hạn chế. Không ít lễ hội, làn điệu, làng nghề truyền thống chỉ còn tồn tại trong ký ức của những người cao tuổi.

Tại xã Thành Công, nỗi trăn trở lớn nhất của người dân là làm sao lưu giữ hồn cốt văn hóa qua trang phục truyền thống. Bà Lý Thị Moi, 73 tuổi, dân tộc Dao Tiền chia sẻ: Trước đây, trang phục thêu tay được người Dao Tiền sử dụng hằng ngày, mỗi họa tiết đều mang ý nghĩa thiêng liêng. Nhưng nay, phần lớn phụ nữ trong bản chỉ mặc vào dịp lễ, Tết; lớp trẻ gần như không còn biết thêu. Giới trẻ ngày nay tiếp xúc nhiều với công nghệ và lối sống hiện đại, thấy đồ truyền thống “rườm rà”, không biết sau này còn ai nhớ cách thêu hoa văn cổ của người Dao.

Những trăn trở của bà Moi và người dân trong vùng cũng là thách thức đặt ra với chính quyền địa phương. UBND xã Thành Công chủ động vào cuộc, tạo thêm động lực cho công tác bảo tồn văn hóa. Các lớp hướng dẫn nghề được tổ chức định kỳ, những buổi hội thảo chuyên đề về gìn giữ bản sắc triển khai theo từng nhóm hộ, cùng với đó là những nguồn hỗ trợ dành cho các dự án bảo tồn, qua đó khơi lại mạch nguồn văn hóa trong cộng đồng.

Nhờ những nỗ lực ấy, xã vẫn giữ được những điểm tựa quan trọng trong bảo tồn văn hóa. Hiện toàn xã có 18 nghệ nhân cao tuổi đang lưu giữ kỹ thuật thêu tay cùng nhiều tri thức bản địa quý giá. Đặc biệt, khoảng 340 hộ gia đình vẫn gắn bó với nghề làm trang phục truyền thống, coi đó không chỉ là sinh kế mà còn là cách duy trì mạch truyền nghề cho các thế hệ sau.

Trưởng Phòng Văn hóa - Xã hội xã Thành Công Triệu Thị Kim Anh cho biết: Khó khăn lớn nhất hiện nay là việc kết nối thế hệ và nguồn lực. Cần có cơ chế hỗ trợ nghệ nhân thỏa đáng để họ có thể sống được bằng nghề, từ đó tạo động lực cho thanh niên đam mê với nghề truyền thống. Nếu chỉ dựa vào lòng nhiệt huyết, việc truyền dạy sẽ không thể bền vững. Bên cạnh đó, cũng cần thêm kinh phí để thực hiện các dự án khảo sát, ghi chép và số hóa các di sản đang đứng trên bờ vực biến mất.

Chị em phụ nữ xã Thành Công thêu trang phục dân tộc. Ảnh Thế Vĩnh

Về nghề thủ công, toàn tỉnh hiện có khoảng 70 di sản nghề thủ công truyền thống. Bên cạnh một số nghề của người Nùng An vẫn được duy trì tốt như: nghề rèn, làm hương, làm giấy, thì không ít nghề thủ công khác đang bị đe dọa thất truyền do khó cạnh tranh với sản phẩm sản xuất hàng loạt, mẫu mã bắt mắt và giá thành thấp. Các nghề như: dệt thổ cẩm, chạm bạc… đều đang rơi vào tình trạng suy giảm nghiêm trọng.

Trước thực trạng đó, tỉnh ban hành kế hoạch thực hiện các nội dung đột phá về phát triển du lịch - dịch vụ bền vững giai đoạn 2022 - 2025. Trên cơ sở đó, nhiều hoạt động truyền dạy và bảo tồn di sản được triển khai đồng bộ. Đến nay, tỉnh đã tổ chức 6 lớp truyền dạy tiếng dân tộc Lô Lô; 4 lớp truyền dạy nghề đan lát; 4 lớp dạy nghề dệt vải, nhuộm chàm và thêu hoa văn; cùng 53 lớp truyền dạy các làn điệu dân ca, hát Then, đàn tính, thu hút trên 400 học viên tham gia.

Những nỗ lực bảo tồn và phát huy văn hóa bản địa gắn với du lịch cộng đồng đã mang lại kết quả rõ nét, tại các điểm trải nghiệm như: làng hương Phja Thắp, làng rèn Pác Rằng, làng giấy bản Dìa Trên, Bản Giuồng, Hoài Khao, Khuổi Ky… ngày càng thu hút đông đảo du khách. Chỉ trong 10 tháng đầu năm 2025, Cao Bằng đón hơn 2,4 triệu lượt khách (tăng 59,4%), khách quốc tế tăng 193,1%, doanh thu đạt 2.390 tỷ đồng (tăng 106%).

Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Nông Thị Tuyến khẳng định: Quan điểm nhất quán của ngành là “bảo tồn phải đi trước một bước”, khai thác du lịch chỉ được thực hiện trên nền tảng bảo tồn văn hóa bản địa và tôn trọng quyền làm chủ của cộng đồng địa phương. Thời gian qua, ngành đã triển khai đồng bộ nhiều đề án, dự án và nghiên cứu khoa học nhằm bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh. Tất cả hoạt động du lịch gắn với di sản đều phải có sự đồng thuận và sự tham gia trực tiếp của cộng đồng để bảo đảm tính chân thực và bản sắc. Cùng với đó, chú trọng công tác truyền dạy cho thế hệ trẻ, hỗ trợ nghệ nhân, phát triển mô hình bảo tồn, phục dựng lễ hội và tăng cường giám sát để tránh mọi biểu hiện làm sai lệch, thương mại hóa di sản.

Bảo tồn bản sắc văn hóa là một hành trình tập thể, nơi nghệ nhân, người dân, cộng đồng và chính quyền cùng chung tay gìn giữ những giá trị truyền thống. Trong bối cảnh hội nhập, văn hóa không chỉ được gìn giữ mà còn trở thành nguồn lực kết nối cộng đồng, tạo động lực phát triển bền vững và khắc sâu dấu ấn riêng, mang đến niềm tự hào cho mỗi người Cao Bằng.

Thiên Hương