Bước ngoặt thể chế hóa đổi mới sáng tạo

Khoa học cônng nghệ và đổi mới sáng tạo tiếp tục được thể chế hóa để phát triển

Với những quy định đột phá về tự chủ nghiên cứu, thương mại hóa kết quả, ưu đãi nhân tài và trọng tâm đặt vào doanh nghiệp, dự thảo Luật hứa hẹn khơi dậy tiềm năng sáng tạo, đưa Việt Nam tiến gần hơn đến mục tiêu thịnh vượng trong kỷ nguyên số.

Đột phá pháp lý, kiến tạo tương lai

Trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và chuyển đổi số định hình lại thế giới, khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đã trở thành chìa khóa cho sự phát triển bền vững. Việt Nam ghi dấu ấn với bước tiến ấn tượng, từ vị trí 48 năm 2022 lên hạng 44/133 trong Báo cáo Chỉ số Đổi mới sáng tạo toàn cầu (GII) năm 2024, theo Tờ trình số 163/TTr-CP. Tuy nhiên, Luật Khoa học và Công nghệ năm 2013 bộc lộ nhiều hạn chế: thiếu cơ chế thu hút nhân tài, chưa đồng bộ với yêu cầu chuyển đổi số, và chưa xác định rõ vai trò doanh nghiệp trong ứng dụng công nghệ.

Dự án Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo ra đời để khắc phục những bất cập này, thể chế hóa các chủ trương của Đảng, đặc biệt là Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024, cùng các văn bản nền tảng như Nghị quyết Đại hội XIII, Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2021-2030, và Nghị quyết số 193/2025/QH15. Tờ trình nhấn mạnh mục tiêu tạo khung pháp lý toàn diện, giúp khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đóng góp vào tăng trưởng kinh tế, phát triển bền vững, hội nhập quốc tế và cải thiện chất lượng cuộc sống. Báo cáo thẩm tra của Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo tán thành sự cần thiết ban hành luật, đồng thời đề xuất hoàn thiện để đảm bảo tính khả thi, đồng bộ và khả năng triển khai tức thì.

Dự thảo luật gồm 8 chương, 95 điều, tăng 14 điều so với Luật năm 2013 nhờ bổ sung các quy định về đổi mới sáng tạo và tái cấu trúc. Các chính sách cốt lõi bao gồm đổi mới nghiên cứu, phát triển tiềm lực, thu hút đầu tư, thúc đẩy doanh nghiệp, phổ biến tri thức và hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo. Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo nhận định, dự thảo thể hiện tinh thần đổi mới, đặc biệt trong việc trao tự chủ và khuyến khích doanh nghiệp, tạo nền tảng để khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo trở thành động lực kinh tế.

Điểm nhấn đầu tiên là quyền tự chủ chưa từng có cho tổ chức nghiên cứu. Các Điều 8, 14, 18, 19, 26, 39, 44 và 67 quy định tổ chức được tự quyết về bộ máy, chi tiêu và cách triển khai, đánh giá dựa trên kết quả cuối cùng thay vì kiểm soát quá trình. Dự thảo chấp nhận rủi ro, miễn trách nhiệm bồi thường nếu nghiên cứu thất bại, khuyến khích nhà khoa học theo đuổi các vấn đề thách thức. Một số đại biểu cho rằng việc chấp nhận rủi ro khuyến khích tinh thần sáng tạo, nhưng cần cơ chế hậu kiểm chặt chẽ để đảm bảo minh bạch khi sử dụng ngân sách nhà nước.

Về thương mại hóa, các Điều 25, 26, 27, 30 và 31 cho phép tổ chức chủ trì sở hữu và tự quyết kết quả nghiên cứu từ ngân sách nhà nước, với nhà nghiên cứu hưởng ít nhất 30% lợi nhuận. Quy định này giải quyết điểm nghẽn định giá và chuyển giao công nghệ. Một số đại biểu đánh giá rằng, giao quyền sở hữu sẽ rút ngắn thời gian đưa công nghệ ra thị trường, tạo nguồn thu gián tiếp qua thuế, nhưng cần cơ chế định giá linh hoạt để hỗ trợ các kết quả chưa hoàn thiện, tránh lãng phí tiềm năng.

Nhân lực chất lượng cao được ưu tiên với chính sách thuế, thưởng và hỗ trợ chuyên gia nước ngoài tại Điều 56, 57, 59 và 83. Dự thảo xác định tiêu chí nhân tài, thu hút người Việt ở nước ngoài và chuyên gia quốc tế. Một số đại biểu cho rằng, nhân tài là tài sản quý giá, cần bổ sung công nhận danh hiệu viện sĩ cho nhà khoa học xuất sắc, kể cả người nước ngoài, để khuyến khích cống hiến lâu dài, như đề xuất trong Báo cáo thẩm tra.

Doanh nghiệp được đặt làm trung tâm với đổi mới sáng tạo ngang hàng khoa học và công nghệ trong Chương V. Các Điều 6, 19, 20, 31-35, 38, 39, 71-72, 82-84 hỗ trợ khởi nghiệp, quỹ đầu tư mạo hiểm và khuyến khích doanh nghiệp đóng góp trên 60% nguồn lực xã hội cho khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Tờ trình nhấn mạnh doanh nghiệp là động lực hàng đầu, với mục tiêu huy động nguồn lực tư nhân vượt trội so với ngân sách nhà nước. Một số đại biểu nhận định rằng, doanh nghiệp là cầu nối đưa nghiên cứu đến đời sống, nhưng dự thảo cần cơ chế mạnh hơn, như miễn trách nhiệm cho thử nghiệm công nghệ mới hay hỗ trợ tài sản công cho khởi nghiệp.

Dự thảo cắt giảm 81% thủ tục hành chính, từ 11 xuống còn 2 so với Luật năm 2013, thay bằng quản lý số hóa, như bỏ đăng ký hoạt động khoa học và công nghệ. Luật phân cấp quản lý chương trình khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo từ Bộ Khoa học và Công nghệ về các bộ, ngành, địa phương, tập trung vào nghiên cứu ứng dụng, trong khi Bộ ưu tiên nghiên cứu cơ bản và công nghệ lõi (Điều 15). Một số đại biểu đánh giá rằng, phân cấp giúp địa phương chủ động giải quyết vấn đề thực tiễn, nhưng cần hướng dẫn rõ ràng để tránh chồng chéo trách nhiệm. Bốn thủ tục mới về đổi mới sáng tạo tại Điều 45, 47, 48, 57 được đề xuất thiết kế đơn giản, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp khởi nghiệp.

Tiếp tục hoàn thiện để khả thi

Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo đánh giá, dự thảo đủ điều kiện trình Quốc hội tại Kỳ họp thứ 9, công nhận các chính sách ưu đãi như cải cách tài chính qua cơ chế quỹ (Điều 67-69), đơn giản hóa thủ tục (Điều 50) và chấp nhận rủi ro (Điều 18). Tuy nhiên, ủy ban chỉ ra bốn điểm cần hoàn thiện để luật thực sự trở thành “đạo luật gốc”.

Thứ nhất, dự thảo còn nặng tư duy hành chính, chưa đủ cơ chế để doanh nghiệp tư nhân dẫn dắt đổi mới sáng tạo. Một số đại biểu đề xuất mở rộng miễn trách nhiệm cho thử nghiệm công nghệ mới, không giới hạn ở nhiệm vụ sử dụng ngân sách, và hỗ trợ tài sản công cho vườn ươm, doanh nghiệp khởi nghiệp, nhằm khơi thông nguồn lực xã hội. Cơ quan thẩm tra cũng nhấn mạnh vai trò kinh tế tư nhân như động lực hàng đầu, cần chính sách tạo không gian mở cho tự do nghiên cứu và ứng dụng công nghệ, như yêu cầu của Nghị quyết 57-NQ/TW.

Thứ hai, về nhà khoa học, ủy ban yêu cầu làm rõ nguyên tắc lấy nhà khoa học làm trung tâm tại Điều 11, bổ sung quyền công bố kết quả nghiên cứu trong thời gian bảo lưu và công nhận danh hiệu viện sĩ quốc tế. Nhà khoa học cần được bảo vệ quyền sáng tạo và tôn vinh xứng đáng để toàn tâm cống hiến. Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo cũng đề xuất công nhận các trường đại học quốc gia và viện hàn lâm là tổ chức khoa học và công nghệ đặc biệt, cùng cơ chế khoán chi sản phẩm cuối cùng để giảm gánh nặng hành chính.

Thứ ba, về đồng bộ pháp lý, ủy ban kêu gọi rà soát sửa đổi 14 luật liên quan tại Chương VIII, như Luật Thuế, Luật Đầu tư và Luật Đất đai, để tránh trùng lặp hoặc bỏ sót. Ủy ban thận trọng với việc luật hóa Nghị quyết 193/2025/QH15 tại Điều 95 do thiếu đánh giá thực tiễn, và xem xét Điều 94 về quyền ban hành văn bản vượt luật của Chính phủ. Một số đại biểu cho rằng, tính thống nhất pháp luật là yếu tố sống còn, cần xin ý kiến cấp cao nếu giữ quy định bất thường này.

Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo cũng đề nghị cân đối bố cục 8 chương, 95 điều, đảm bảo hài hòa giữa khoa học tự nhiên và xã hội nhân văn, tăng tính logic để luật dễ áp dụng. Dự thảo cần làm rõ chủ thuyết phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, kế thừa hiệu quả Luật năm 2013 và tạo không gian cho sáng tạo.

Dự án Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo mang tầm nhìn chiến lược, biến khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo thành trụ cột cho kinh tế số, xã hội số, đồng thời nâng cao vị thế Việt Nam trên trường quốc tế. Tờ trình nhấn mạnh luật sẽ giải phóng nguồn lực xã hội, khuyến khích sáng tạo và đảm bảo quốc phòng, an ninh. Tuy nhiên, thách thức không nhỏ: đồng bộ sửa đổi 14 luật đòi hỏi phối hợp chặt chẽ; huy động 60% nguồn lực từ doanh nghiệp cần cơ chế hấp dẫn; và cơ chế hậu kiểm phải khoa học để tránh lạm dụng ưu đãi. Kỳ họp thứ 9 sẽ là cơ hội để Quốc hội thảo luận sâu, hoàn thiện dự thảo, đảm bảo luật khả thi ngay khi có hiệu lực.

Trần Hương