Khi AI khiến con người tự tin quá mức

Một nghiên cứu mới từ Đại học Aalto (Phần Lan) vừa chỉ ra một hệ quả ít ngờ đến của việc sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong tư duy của con người. Theo đó, con người có xu hướng đánh giá quá cao khả năng nhận thức của chính mình khi có AI làm bạn đồng hành. Hiện tượng này được các nhà khoa học ví như "phiên bản công nghệ" của hiệu ứng Dunning-Kruger vốn là tình huống kinh điển trong nghiên cứu tâm lý học.

Cụ thể, trong thí nghiệm với gần 500 người tham gia được yêu cầu giải các câu hỏi logic lấy từ đề kiểm tra LSAT - bài thi thường dùng để đánh giá tư duy lập luận. Một nhóm được phép tham khảo công cụ AI tương tự ChatGPT, trong khi nhóm còn lại phải tự thân vận động. Sau khi hoàn thành, người tham gia thử nghiệm sẽ được hỏi về mức độ tự tin vào đáp án và năng lực tư duy của bản thân.

Nghiên cứu đã phát hiện ra rằng việc sử dụng AI mang lại cho chúng ta cảm giác tự tin sai lầm.

Kết quả cho thấy, những người tham gia thử nghiệm, sau khi được phép sử dụng AI để hỗ trợ đã thể hiện sự tự tin thái quá vào hiệu suất của mình, ngay cả khi kết quả khách quan cho thấy họ chỉ đạt mức trung bình hoặc thấp.

Điều thú vị là hiện tượng này không chỉ xảy ra với người ít kinh nghiệm, mà còn mạnh hơn ở những người được đánh giá là "có hiểu biết về AI". Thay vì giúp họ tự đánh giá chính xác hơn, kiến thức về AI dường như khiến họ thêm tự tin và đôi khi là quá mức. Nghiên cứu cho thấy, khi người dùng tin rằng họ "kiểm soát" công cụ thông minh, họ dễ rơi vào ảo tưởng rằng năng lực phân tích hay lý luận của mình cũng được nâng lên tương ứng.

Theo nhóm nghiên cứu, đây là biểu hiện rõ của "sự lệch lạc nhận thức do đồng sáng tạo với máy". Con người và AI cùng tham gia vào quá trình giải quyết vấn đề, nhưng phần lớn người dùng không nhận ra ranh giới giữa đóng góp của thuật toán và phần tư duy thực sự đến từ họ. Khi đó, kết quả của AI bị đồng nhất với năng lực cá nhân, khiến sự tự tin tăng lên trong khi khả năng tự đánh giá lại suy giảm.

Giáo sư Antti Oulasvirta, đồng tác giả nghiên cứu nhận định AI đang mở rộng giới hạn của tư duy con người, nhưng đồng thời cũng che mờ khả năng nhận thức về chính giới hạn đó. Ông còn cho rằng vấn đề không nằm ở bản thân công nghệ, mà ở cách con người tương tác và gán giá trị cho những gì AI mang lại.

Vấn đề không chỉ dừng lại ở sự tự tin phi thực tế. Một phát hiện song song của nghiên cứu còn chỉ ra rằng việc tương tác với AI, thay vì tự tìm kiếm thông tin qua các công cụ tìm kiếm truyền thống, dẫn đến việc người dùng thu nạp "kiến thức nông cạn" hơn. Khi sử dụng công cụ tìm kiếm, người dùng buộc phải duyệt qua nhiều liên kết, tổng hợp thông tin từ các nguồn khác nhau và tự mình xây dựng một cấu trúc kiến thức. Quá trình này kích thích các chức năng nhận thức sâu sắc hơn như phân tích, tổng hợp và đánh giá phê phán. Ngược lại, việc nhận câu trả lời được tổng hợp sẵn từ một chatbot AI dù tiện lợi và nhanh chóng, nhưng lại khiến con người vô tình bỏ qua quá trình tư duy chủ động này.

Kết quả là, kiến thức thu được thường thiếu chiều sâu, tính liên kết và dễ bị lãng quên. Khi được yêu cầu đưa ra lời khuyên hoặc giải pháp dựa trên kiến thức vừa học được từ AI, những người tham gia thường chỉ đưa ra câu trả lời sơ sài, thiếu chi tiết và kém hiệu quả so với nhóm sử dụng công cụ tìm kiếm truyền thống vốn đã phải tự vận dụng sự sàng lọc thông tin và kiến thức nền tảng để đưa ra câu trả lời. Lời khuyên dựa trên kiến thức nông cạn này theo như các nhà khoa học cảnh báo mang tính rời rạc và không đủ cơ sở để áp dụng vào các tình huống thực tế phức tạp.

Các nhà nghiên cứu nhấn mạnh rằng, cốt lõi của vấn đề nằm ở sự chuyển giao trách nhiệm nhận thức. Khi một tác vụ khó được thực hiện dễ dàng bởi AI, bộ não con người tự động gán hiệu suất cao đó cho chính mình, tạo ra một hiệu ứng "hào quang" của trí tuệ nhân tạo.

Hiện tượng này có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng trong môi trường giáo dục và chuyên môn. Nếu sinh viên liên tục đánh giá quá cao khả năng hiểu bài của mình, họ sẽ không đầu tư đủ thời gian và công sức vào việc học tập chuyên sâu. Trong các ngành nghề đòi hỏi sự chính xác cao như y tế hay kỹ thuật, việc một chuyên gia tự tin thái quá vào kiến thức nông cạn có thể dẫn đến các quyết định sai lầm, gây nguy hiểm khôn lường.

Từ nghiên cứu trên, người dùng ngày càng cần ý thức rõ ràng về ranh giới giữa sự hỗ trợ của máy móc và năng lực nội tại của bản thân. Không thể chối cãi trí tuệ nhân tạo là một công cụ mang tính cách mạng giúp tăng cường hiệu suất công việc và tiết kiệm thời gian cho con người. Tuy vậy AI cũng có thể là tác nhân bóp méo nhận thức về chính bản thân người dùng.

Để khai thác tối đa lợi ích của công nghệ này mà không rơi vào bẫy của sự tự tin quá mức, điều quan trọng là người dùng phải chuyển từ trạng thái thụ động tiếp nhận sang trạng thái chủ động thẩm định và học hỏi. Đây là lời nhắc nhở rằng, trong cuộc đối thoại giữa con người và máy móc, vai trò của tư duy phản biện và sự khiêm tốn nhận thức vẫn là tối thượng.

Quỳnh Lâm