Quy hoạch không gian các vùng phát triển: Hướng đi nào cho phát triển bền vững?

Việc sáp nhập tỉnh thành và thực hiện chính quyền 2 cấp đã tạo điều kiện thuận lợi để áp dụng nguyên lý luân chuyển không gian phát triển. Ảnh: Hoàng Anh.

Tháng 7/2025 đánh dấu một bước chuyển quan trọng trong quản lý lãnh thổ Việt Nam. Việc sáp nhập từ 63 tỉnh thành thành 34 tỉnh thành, kết hợp với việc thực hiện chính quyền 2 cấp từ ngày 1/7/2025, đã mở ra không gian phát triển mới với nhiều tiềm năng. 62% tỉnh thành mới có biển, đa số kéo dài theo trục đông-tây từ núi đến biển.

Đây là cơ hội để áp dụng mô hình "vòng luân chuyển không gian phát triển" - một triết lý quy hoạch dựa trên nguyên lý tuần hoàn bền vững.

Trong bối cảnh các tỉnh thành đang quy hoạch lại không gian phát triển, câu hỏi được đặt ra là: chúng ta sẽ để lại di sản gì cho tương lai? Nếu thiếu cái nhìn tổng thể, có thể sẽ xuất hiện những vấn đề tương tự như quá khứ về sự thiếu liên kết giữa các vùng phát triển.

Đây là thời điểm thích hợp để xem xét một triết lý phát triển mới, học hỏi từ các kinh nghiệm trong và ngoài nước.

Những thiếu sót trong mô hình cũ

Nhìn lại quá khứ, trong mô hình 63 tỉnh thành với 3 cấp hành chính, có thể quan sát được xu hướng áp dụng các mô hình phát triển tương tự nhau ở nhiều địa phương, mà không đủ quan tâm đến sự khác biệt về điều kiện tự nhiên và xã hội.

Điển hình là sự lan rộng của các khu công nghiệp thâm dụng lao động từ thành công ban đầu ở phía Nam ra nhiều tỉnh thành khác. Điều này đã tạo ra tình trạng nhiều địa phương cùng định hướng phát triển dệt may, da giày, điện tử lắp ráp.

Một số tỉnh miền núi với tiềm năng về tài nguyên thiên nhiên và văn hóa đặc sắc lại hướng tới xây dựng khu công nghiệp tương tự các tỉnh ven biển. Các tỉnh có thế mạnh nông nghiệp có xu hướng chuyển đổi sang công nghiệp gia công. Kết quả là nhiều vùng có những lợi thế tự nhiên riêng biệt nhưng lại theo đuổi các mô hình phát triển khá giống nhau.

Tình trạng này đã dẫn đến việc các tỉnh phát triển theo hướng tương đối độc lập, ít có sự liên kết và bổ trợ lẫn nhau. Thay vì tạo ra chuỗi giá trị đa dạng, đã xuất hiện hiện tượng nhiều tỉnh cùng hoạt động trong những lĩnh vực tương tự.

Đặc biệt, trong khi các tỉnh ven biển phát triển mạnh về công nghiệp và dịch vụ, các tỉnh miền núi chưa phát huy được hết tiềm năng. Cấp huyện trong mô hình cũ đôi khi cũng tạo ra những khó khăn trong việc phối hợp phát triển liên vùng.

Kinh nghiệm quốc tế

Khi tìm hiểu kinh nghiệm quốc tế, có thể thấy nhiều quốc gia phát triển đã áp dụng những mô hình quản lý không gian khá thú vị. Liên minh châu Âu đã triển khai "Kế hoạch hành động kinh tế tuần hoàn" (Circular Economy Action Plan) từ năm 2015, tập trung vào việc sử dụng tài nguyên hiệu quả hơn và giảm thiểu chất thải trong các hoạt động kinh tế.

PGS.TS Nguyễn Đức Lộc, Viện trưởng Viện Nghiên cứu đời sống xã hội.

Hàn Quốc với chính sách "phát triển quốc gia cân bằng" (balanced national development) từ đầu những năm 2000 đã thực hiện nhiều nỗ lực để giảm sự tập trung quá mức tại Seoul. Các chính sách này bao gồm việc phát triển các trung tâm khu vực như Busan-Ulsan, Daegu-Gyeongbuk, và Gwangju-Jeonnam theo các giai đoạn khác nhau, mặc dù hiệu quả vẫn còn hạn chế.

Nhật Bản từ năm 2014 đã triển khai chính sách "Phục hồi địa phương" (Chiho Sosei/Regional Revitalization) nhằm giải quyết vấn đề giảm dân số ở các vùng nông thôn. Chính sách này tập trung vào việc tạo việc làm và thu hút người trẻ quay về các vùng nông thôn thông qua các chương trình hỗ trợ cụ thể.

Hà Lan với "Chương trình Delta" (Delta Programme) đã phát triển cách tiếp cận "quản lý vùng đồng bằng thích ứng" (adaptive delta management) rất đáng chú ý. Họ tạo ra những khu vực có thể thay đổi chức năng theo điều kiện thời tiết và nhu cầu phát triển, ví dụ như khu vực có thể là nông nghiệp vào mùa khô và trở thành khu chứa nước vào mùa mưa.

Những mô hình này đều dựa trên lý thuyết "kinh tế tái sinh" (regenerative economics) mà các trường đại học như MIT, Stanford đang nghiên cứu. Thay vì "khai thác tối đa trong ngắn hạn", các mô hình này hướng tới "tối ưu hóa giá trị dài hạn" thông qua việc cân bằng giữa phát triển và bảo tồn tài nguyên.

Quy hoạch kiến tạo phát triển bền vững

Việc sáp nhập tỉnh thành và thực hiện chính quyền 2 cấp đã tạo điều kiện thuận lợi để áp dụng nguyên lý luân chuyển không gian phát triển.

Các tỉnh thành mới có diện tích lớn hơn và đa dạng địa hình từ núi đến biển. Tỉnh Quảng Ngãi mới (hợp nhất Kon Tum - Quảng Ngãi) trải dài từ cao nguyên với rừng nguyên sinh đến ven biển với cảng biển - tạo thành "hệ sinh thái kinh tế" hoàn chỉnh. Thành phố Đà Nẵng mới (Đà Nẵng - Quảng Nam) từ di sản văn hóa Hội An, Mỹ Sơn đến trung tâm dịch vụ quốc tế.

Việc bỏ cấp huyện giúp tạo sức mạnh liên đới tốt hơn. Trước đây, ranh giới huyện có thể tạo ra sự gián đoạn trong quy hoạch. Giờ đây, cấp tỉnh có thể quy hoạch liền mạch từ núi đến biển, tạo các tuyến du lịch và hành lang kinh tế xuyên suốt.

Các tỉnh thành mới có thể áp dụng mô hình luân chuyển theo chu kỳ có kế hoạch. Giai đoạn đầu (5 - 7 năm) có thể tập trung vùng ven biển với lợi thế hạ tầng và kết nối quốc tế, trong khi các vùng khác được chuẩn bị hạ tầng và đào tạo nhân lực.

Giai đoạn thứ hai (5 - 7 năm) chuyển trọng tâm sang vùng trung du, tận dụng kết quả giai đoạn trước để tạo chuỗi cung ứng, đồng thời vùng ven biển tập trung cải tạo môi trường và chuyển đổi sang các ngành có giá trị gia tăng cao. Giai đoạn thứ ba phát triển vùng miền núi với du lịch sinh thái và nông nghiệp sạch.

Trong suốt quá trình này, sức mạnh liên đới giữa các vùng được duy trì: vùng ven biển cung cấp logistics, vùng núi cung cấp nguyên liệu sạch và du lịch sinh thái, vùng trung du làm cầu nối. Tất cả đều là những mắt xích trong chuỗi giá trị chung.

Mô hình này cũng đặt ra một số thách thức. Việc quản lý khoảng cách khi cấp tỉnh phải quản lý trực tiếp từ núi đến biển đòi hỏi hệ thống thông tin và giao thông hiện đại. Cán bộ cấp tỉnh cần hiểu sâu đặc thù từng vùng và có tầm nhìn tổng thể. Việc hợp nhất các vùng có văn hóa và lợi ích khác nhau cần chính sách hài hòa và công bằng.

Tuy nhiên, việc đơn giản hóa hệ thống hành chính giúp giảm thủ tục và tăng linh hoạt. Công nghệ thông tin hiện đại có thể thu hẹp khoảng cách quản lý thông qua các hệ thống trực tuyến.

Mô hình vòng luân chuyển không gian phát triển hứa hẹn những lợi ích dài hạn đáng quan tâm. Về kinh tế, giúp tối ưu hóa tài nguyên đa dạng từ núi đến biển, tạo chuỗi giá trị hoàn chỉnh. Về môi trường, nguyên lý "nghỉ ngơi và phục hồi" đảm bảo tính bền vững sinh thái. Về xã hội, tạo cơ hội việc làm đa dạng và công bằng giữa các vùng. Về văn hóa, giúp hài hòa văn hóa núi và biển, tạo bản sắc phong phú.

Để triển khai hiệu quả, Việt Nam có thể bắt đầu với các tỉnh thí điểm có cả núi và biển, đầu tư hạ tầng giao thông-thông tin, đào tạo cán bộ quản lý liên vùng. Kinh nghiệm thí điểm sẽ được đánh giá và hoàn thiện trước khi mở rộng.

Đến năm 2045, khi Việt Nam trở thành nước phát triển, mô hình vòng luân chuyển không gian có thể trở thành di sản quý báu và kinh nghiệm tham khảo cho các nước khác. Đây không chỉ là cách tiếp cận phát triển kinh tế mà còn là triết lý sống bền vững, gắn kết truyền thống với hiện đại, con người với thiên nhiên.

PGS.TS Nguyễn Đức Lộc