Sắc màu biên cương trên khung dệt Pa Xa Lào

Ngày ngày, những người phụ nữ Pa Xa Lào vẫn đang lặng lẽ viết nên câu chuyện của chính mình bằng sợi chỉ, khung dệt. Ảnh: Thủy Lê

Những khung dệt bền bỉ cùng thời gian

Từ trung tâm thành phố Điện Biên Phủ, vượt gần 30 cây số đường đèo dốc quanh co, chúng tôi đến bản Pa Xa Lào vào một buổi sáng tháng 5, khi mặt trời còn e ấp sau những rặng núi đá trập trùng. Bản là nơi sinh sống chủ yếu của đồng bào dân tộc Lào, một tộc người có truyền thống gắn bó lâu đời với khung dệt, sợi bông và những đường hoa văn thổ cẩm mang hồn cốt núi rừng Tây Bắc.

Ngay từ đầu bản, tiếng con thoi lách cách trên khung dệt vang vọng trong không gian tĩnh lặng như lời chào đón của những người phụ nữ bản Pa Xa Lào đang cần mẫn bên những tấm vải. Ở đây, dệt thổ cẩm không chỉ là công việc thường nhật, mà còn là biểu hiện của nét đẹp truyền thống, sự khéo léo và bản sắc văn hóa dân tộc. Đi sâu vào trung tâm bản, chúng tôi dễ dàng bắt gặp các mẹ, các chị, các bà đang cặm cụi, chăm chỉ bên khung dệt để dệt nên những tấm thổ cẩm. Ở một góc khác, là những người già đang cần mẫn chỉ bảo ý nghĩa và hướng dẫn cách tạo nên những loại hoa văn lạ, độc đáo cho những thiếu nữ trẻ.

Bà Lò Thị Nút, người phụ nữ đã bước sang tuổi thất thập, vẫn giữ nếp dệt mỗi ngày từ sớm tinh mơ. Đôi bàn tay bà gầy guộc nhưng thuần thục đưa con thoi, kéo sợi, đập go với nhịp điệu không khác gì một bản nhạc không lời. Vừa làm, bà vừa kể: “Ngày còn nhỏ, tôi học dệt từ mẹ, từ bà. Khi đó, chưa có điện, chưa có máy móc gì, cứ ngồi bên ánh đèn dầu vừa quay tơ, vừa nghe tiếng kể chuyện của người già trong bản. Từng đường nét hoa văn là ký ức, là lời dặn của tổ tiên”.

Thổ cẩm của người Lào ở Pa Xa Lào mang đậm tính biểu tượng. Họa tiết thường thấy là hình hoa bướm, rồng mây, chim muông, hay những hình khối cách điệu thể hiện sự gắn bó với thiên nhiên. Những họa tiết này không chỉ để trang trí, mà còn thể hiện ước vọng về cuộc sống no đủ, hòa thuận và may mắn.

Chất liệu để dệt chủ yếu là sợi bông và sợi tơ tằm, được bà con tự tay se sợi và nhuộm màu bằng nguyên liệu thiên nhiên như vỏ cây, củ nâu, lá chàm... Nhờ đó, màu sắc vải luôn dịu mắt, bền màu và mang hơi thở núi rừng. “Màu nào cũng có nghĩa. Màu đỏ là lửa tổ tiên, màu xanh là rừng, màu vàng là nắng...” - bà Nút giải thích. Điểm khác biệt của nghề dệt thổ cẩm Pa Xa Lào so với các vùng khác nằm ở kỹ thuật canh sợi và tạo hoa văn. Người phụ nữ Lào không dùng bản vẽ sẵn hay mẫu khuôn, tất cả đều nằm trong trí nhớ và kinh nghiệm. “Mỗi họa tiết tôi dệt đều mang dấu ấn riêng. Có tấm vải là để tặng con gái ngày cưới, có tấm để may áo truyền thống mặc dịp Tết Bunpimay. Không tấm nào giống hệt tấm nào” - chị Lò Thị Thơm, một thợ dệt giỏi trong bản chia sẻ.

Nét độc đáo của nghề dệt nơi đây không chỉ nằm ở kỹ thuật hay họa tiết, mà nằm ở thái độ sống, sự trân trọng quá khứ, niềm tin vào giá trị văn hóa dân tộc giữa guồng quay hiện đại. Và chính điều đó khiến thổ cẩm Pa Xa Lào trở thành một “sắc màu” quý giá, thắm đượm hơi thở của đất trời biên giới Điện Biên.

Sắc màu trên những sản phẩm thổ cẩm ở Pa Xa Lào. Ảnh: Thủy Lê

Giữ lửa giữa đại ngàn

Khung dệt truyền thống ở Pa Xa Lào cũng đặc biệt, được làm hoàn toàn từ gỗ rừng như nghiến, pơ mu, sau hàng chục năm vẫn chắc chắn. Mỗi bộ khung là tài sản quý, được truyền từ đời mẹ sang con, như một vật gia bảo. Trước đây, mỗi gia đình trong bản đều có ít nhất một khung dệt. Nhưng rồi thời gian qua đi, với sự du nhập của các loại vải công nghiệp, nghề dệt từng có lúc lặng lẽ lùi sâu vào ký ức. Nhiều thiếu nữ trẻ không còn mặn mà với kim sợi, khung go.

Tuy vậy, vài năm trở lại đây, nhờ sự hỗ trợ của chính quyền xã Pa Thơm và các đơn vị Biên phòng đóng quân trên địa bàn, nghề dệt thổ cẩm của Pa Xa Lào đang từng bước được khôi phục. Các lớp dạy dệt cho phụ nữ trẻ được mở ra. Hợp tác xã dệt thổ cẩm do chị em trong bản đứng ra thành lập với sự tư vấn kỹ thuật từ các nghệ nhân lớn tuổi. Đặc biệt, nhiều sản phẩm dệt Pa Xa Lào đã theo chân các đoàn tham gia hội chợ, triển lãm ở tỉnh và Trung ương, được khách hàng yêu thích.

Trung tá Lò Văn Điện, Chính trị viên Đồn Biên phòng Pa Thơm, BĐBP Điện Biên cho biết: “Xã biên giới Pa Thơm nằm phía Tây huyện Điện Biên, giáp với nước bạn Lào. Đây là một trong 4 xã vùng ngoài lòng chảo thung lũng Mường Thanh. Toàn xã có 270 hộ dân, với gần 1.300 nhân khẩu, thuộc 3 cộng đồng dân tộc Lào, Cống và Khơ Mú sinh sống. Trong 6 bản của xã Pa Thơm, cộng đồng dân tộc Lào sinh sống ở tập trung ở bản Pa Xa Lào, với 56 hộ và bản Pa Thơm, với 15 hộ dân. Thời gian qua, nhằm hỗ trợ gìn giữ nghề truyền thống, Đồn Biên phòng Pa Thơm đã cùng chính quyền địa phương tích cực hỗ trợ người dân khôi phục nghề truyền thống. Ngoài việc giới thiệu sản phẩm, chúng tôi còn phối hợp tổ chức các buổi tuyên truyền, tập huấn giúp bà con tiếp cận thị trường, phát triển du lịch cộng đồng gắn với sản phẩm văn hóa bản địa”.

Không chỉ là kế sinh nhai, dệt thổ cẩm còn trở thành một phương tiện gìn giữ bản sắc dân tộc. Những cô gái trẻ như Lò Thị Vân, Lò Thị Duyến giờ đây không còn xem nghề dệt là công việc “xưa cũ”. Trái lại, họ coi đó là niềm tự hào, là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại. “Em dệt để nhớ lời bà, lời mẹ. Mỗi tấm vải là một câu chuyện về bản, về núi, về người Lào mình” - Vân bẽn lẽn nói.

Chúng tôi rời bản khi nắng đã trải dài trên những rẫy lúa non xanh biếc. Tiếng khung dệt vẫn lách cách trong những ngôi nhà sàn mộc mạc, như nhịp thở của cuộc sống nơi biên cương lặng lẽ mà bền bỉ. Dưới bàn tay những người mẹ, người chị nơi đây, thổ cẩm không chỉ là vải vóc mà là linh hồn, là bản sắc, là sợi dây kết nối các thế hệ người Lào ở Pa Xa Lào với cội nguồn. Trong hành trình gìn giữ và phát huy di sản văn hóa nơi biên giới, những người phụ nữ Pa Xa Lào đã và đang lặng lẽ viết nên câu chuyện của chính mình bằng sợi chỉ, khung dệt và tình yêu với cội nguồn. Giữa những đổi thay của cuộc sống hiện đại, tiếng thoi dệt vẫn đều đều trong từng nếp nhà sàn, như một khúc ca bền bỉ của bản sắc và niềm tin.

Dệt thổ cẩm không chỉ là nghề, mà là văn hóa, lối sống của người Lào nơi biên cương Tổ quốc. Và chỉ cần còn những đôi tay cần mẫn, những trái tim son sắt với văn hóa dân tộc, thì sắc màu Pa Xa Lào vẫn mãi rực rỡ giữa đại ngàn Điện Biên.

Thủy Lê