Tái thiết quản trị vốn công dưới góc nhìn tài chính quốc gia
Vốn nhà nước - với vai trò là tài sản quốc gia - cần được quản trị như một danh mục đầu tư chiến lược thay vì chỉ được bảo toàn hình thức trong khuôn khổ ngân sách.
Vốn nhà nước cần được quản trị như một danh mục đầu tư chiến lược
Trong quá trình hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, một trong những yêu cầu cấp thiết là tái cấu trúc khu vực doanh nghiệp nhà nước (DNNN) theo hướng hiệu quả, minh bạch và phù hợp với các chuẩn mực tài chính hiện đại.
Vốn nhà nước - với vai trò là tài sản quốc gia - cần được quản trị như một danh mục đầu tư chiến lược thay vì chỉ được bảo toàn hình thức trong khuôn khổ ngân sách.
Cải cách doanh nghiệp nhà nước từ tư duy ngân sách sang quản trị tài sản quốc gia
Trong tiến trình đổi mới mô hình tăng trưởng và tái cơ cấu nền tài chính công, DNNN ngày càng đóng vai trò quan trọng, không chỉ là đơn vị sản xuất kinh doanh đơn thuần, mà còn là công cụ chiến lược trong quản lý và đầu tư tài sản tài chính quốc gia. Do đó, việc nâng cao hiệu quả sử dụng vốn nhà nước tại DNNN không chỉ là vấn đề vi mô nội tại của từng doanh nghiệp, mà là trọng tâm cải cách thể chế tài chính quốc gia theo hướng hiện đại, minh bạch và tối ưu hóa giá trị công.
Theo PGS,TS. Ngô Trí Long - chuyên gia kinh tế, mô hình quản lý tài chính đối với DNNN trong thời gian dài vẫn chịu ảnh hưởng nặng nề của tư duy “chủ quản hành chính” - vốn chú trọng vào kiểm soát đầu vào, thủ tục ngân sách và mệnh lệnh hành chính, hơn là hiệu quả đầu ra và giá trị đầu tư mang lại.
Hệ quả là việc phân bổ nguồn lực kém hiệu quả, việc đầu tư vốn nhà nước nhiều khi không dựa trên tiêu chí lợi suất kỳ vọng hay giá trị gia tăng tài sản công, mà phụ thuộc vào sự phê duyệt hành chính và các mối quan hệ “xin - cho”.
Cơ chế giám sát lỏng lẻo thiếu các tiêu chuẩn đánh giá hiệu quả tài chính rõ ràng và công cụ đo lường hiệu suất sử dụng vốn. Hệ thống báo cáo tài chính của DNNN chưa đáp ứng được yêu cầu minh bạch hóa như doanh nghiệp đại chúng.
Hơn nữa, chưa có sự tách bạch giữa đầu tư và chi tiêu công. Tư duy coi vốn nhà nước là “ngân sách” dẫn đến lẫn lộn giữa đầu tư phát triển tài sản và chi thường xuyên, làm mờ ranh giới giữa vai trò nhà đầu tư và vai trò cơ quan hành chính.
Những nút thắt tài chính cần tháo gỡ
PGS,TS Ngô Trí Long thẳng thắn chỉ ra hàng loạt những nút thắt cần tháo gỡ trong mô hình quản trị vốn nhà nước hiện tại để tối ưu hóa hiệu quả sử dụng vốn công.
Cụ thể, trước hết là việc thiếu phân vai rõ ràng giữa “chủ sở hữu vốn” và “quản lý nhà nước”. Mô hình hiện tại còn lẫn lộn giữa chức năng chính sách và chức năng đầu tư công. Bộ Tài chính trước đây đã nhiều lần kiến nghị tách bạch rõ vai trò giữa các cơ quan quản lý ngành với Ủy ban Quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp (CMSC). Việc chồng chéo này làm giảm hiệu quả giám sát tài chính và gây méo mó quyết định đầu tư.
Thứ hai, cơ chế phân bổ và điều hành vốn mang nặng tính hành chính. Nhiều DNNN vẫn chịu sự chi phối bởi cơ chế “tiền kiểm” và “xin- cho”, dẫn đến mất cơ hội đầu tư, không tối ưu hóa được tỷ suất sinh lời. Việc phân bổ vốn chưa gắn với phân tích hiệu quả tài chính (ROE, IRR, NPV) và chỉ tiêu ngân sách đầu tư công.
Thứ ba, giám sát tài chính còn hình thức, thiếu công cụ định lượng. Báo cáo tài chính chưa kết nối dữ liệu thời gian thực với cơ quan chủ quản. Nhiều chỉ tiêu giám sát tài chính như tỷ lệ nợ/vốn chủ sở hữu, hiệu suất sử dụng tài sản, tỷ suất lợi nhuận chưa được tích hợp vào cơ chế đánh giá doanh nghiệp.
Thứ tư, chính sách tiền lương, phân phối lợi nhuận chưa tạo động lực tài chính. Doanh nghiệp chưa được phép chủ động phân phối lợi nhuận hoặc quyết định chiến lược M&A theo khung tài chính dài hạn. Chính sách tiền lương còn cào bằng, chưa gắn với hiệu quả sử dụng vốn nhà nước.
Cần chuyển đổi tư duy để bảo toàn và phát triển vốn công
Nhìn nhận doanh nghiệp nhà nước dưới góc nhìn tài sản tài chính quốc gia, các chuyên gia cho rằng đã đến lúc cần tư duy lại để chuyển đổi mô hình quản trị nhằm bảo toàn và phát triển hiệu quả nguồn vốn tài sản công.
Theo số liệu của Bộ Tài chính, tính đến cuối năm 2024, doanh nghiệp nhà nước (DNNN) chỉ chiếm khoảng 0,2% tổng số doanh nghiệp đang hoạt động, nhưng lại nắm giữ khối tài sản lên tới hơn 7 triệu tỷ đồng, tương đương gần 25% tổng vốn đầu tư toàn xã hội và đóng góp khoảng 28% GDP. Những con số này cho thấy rõ, vốn nhà nước tại DNNN không chỉ đơn thuần là nguồn lực sản xuất kinh doanh, mà cần được nhìn nhận và quản lý như một thành tố cốt lõi trong danh mục tài sản tài chính quốc gia.
Mặc dù chiếm tỷ trọng lớn về tài sản và đóng vai trò then chốt trong nhiều ngành, hiệu quả tài chính của khu vực DNNN vẫn còn chênh lệch đáng kể so với tiềm năng. Hiện vẫn tồn tại hàng chục DNNN thua lỗ kéo dài, thậm chí mất an toàn vốn; nhiều đơn vị đầu tư dàn trải, kém hiệu quả; công tác quản trị rủi ro còn hình thức và thiếu công cụ định lượng chuẩn mực. Đây không chỉ là vấn đề riêng của từng doanh nghiệp, mà còn là thách thức nghiêm trọng trong việc bảo toàn và phát triển khối tài sản công - vốn là nền tảng tài chính quan trọng của quốc gia.
Từ góc độ tài chính công, PGS,TS Ngô Trí Long cho rằng đã đến lúc cần chuyển đổi triệt để cách tiếp cận đối với DNNN: không coi đây đơn thuần là đơn vị hành chính - sản xuất, mà là các thực thể tài chính công, tương tự như các danh mục đầu tư thuộc một quỹ tài sản quốc gia. Điều này đòi hỏi phân bổ vốn theo mục tiêu tài chính rõ ràng, gắn với các chỉ tiêu định lượng về hiệu quả đầu tư, hiệu suất sử dụng vốn, tỷ suất lợi nhuận.
Cùng với đó, việc đánh giá hoạt động DNNN không chỉ bằng sản lượng hay quy mô, mà bằng hiệu quả sử dụng vốn và giá trị gia tăng mang lại cho nền kinh tế. Thiết lập hệ thống giám sát tài chính chuyên nghiệp, minh bạch, có khả năng cảnh báo sớm rủi ro, tương tự như giám sát của các quỹ đầu tư quốc tế.
Trong bối cảnh này, việc ban hành Luật số 68/2025/QH15 - Luật Quản lý và Đầu tư vốn nhà nước tại doanh nghiệp được đánh giá là bước ngoặt thể chế mang tính đột phá, thể hiện tư duy đổi mới của Nhà nước: chuyển từ mô hình “chủ quản hành chính” sang “nhà đầu tư chiến lược”, từ “phân bổ vốn” sang “tối ưu hóa tài sản công”.
